"Acaba çocuğumda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olabilir mi?" Bu düşünce aklınıza düştüyse, endişe ve belirsizlik hissetmeniz çok doğal. Yalnız olmadığınızı bilmelisiniz. Milyonlarca ebeveyn, çocuğunun davranışlarını, okul başarısını ve sosyal ilişkilerini anlamlandırmaya çalışırken bu soruyu kendine sorar. Çocuğunuzun "yaramaz", "tembel" veya "dikkatsiz" olmadığını, belki de anlaşılması ve doğru şekilde desteklenmesi gereken nörolojik bir farklılığa sahip olabileceğini düşünmeniz, ona yardım etme yolundaki en önemli ilk adımdır.

Bu rehber, tam da bu noktada sizin için bir pusula olmak amacıyla hazırlandı. Karmaşık tıbbi terimlerden arındırılmış, anlaşılır bir dille DEHB'nin ne olduğunu, yaşa göre belirtilerini, şüphe anından profesyonel teşhise giden yolda atmanız gereken adımları ve teşhis sonrası çocuğunuzu nasıl destekleyebileceğinizi detaylı bir şekilde ele alacağız. Amacımız, korku ve endişeyi bilgiyle, belirsizliği ise somut bir eylem planıyla değiştirmektir.

Unutmayın, DEHB bir "kusur" veya "eksiklik" değildir. Beynin farklı bir çalışma şeklidir. Doğru bilgi ve stratejilerle, DEHB'li çocuklar yaratıcılıklarını, enerjilerini ve eşsiz bakış açılarını kullanarak inanılmaz derecede başarılı ve mutlu bireyler olabilirler. Şimdi, bu yolculuğa birlikte başlayalım.

Bölüm 1: DEHB'yi Doğru Anlamak: Mitler ve Gerçekler

Teşhis sürecine geçmeden önce, en temel soruyu yanıtlamalıyız: Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tam olarak nedir?

DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu), kişinin dikkatini toplama, sürdürme, dürtülerini kontrol etme ve aşırı hareketliliğini düzenleme becerilerini etkileyen, beyin temelli (nörogelişimsel) bir durumdur. Bu durum, çocuğun zekası veya yeteneği ile ilgili değildir; beynin "yönetici işlevler" olarak adlandırılan planlama, organizasyon ve kendini kontrol etme merkezlerinin farklı çalışmasından kaynaklanır.

DEHB hakkında doğru bilgiye sahip olmak, yaygın mitlerden arınmakla başlar.

Mit 1: "DEHB, kötü ebeveynlik veya şımarıklık sonucudur."
Gerçek: DEHB, tamamen biyolojik ve genetik kökenleri olan tıbbi bir durumdur. Beynin prefrontal korteks adı verilen ve yönetici işlevlerden sorumlu bölgesindeki kimyasal (dopamin ve noradrenalin) dengesizliklerle ilişkilidir. Ebeveyn tutumları DEHB'ye neden olmaz, ancak doğru ebeveynlik stratejileri semptomların yönetiminde kritik bir rol oynar.
Mit 2: "Bütün DEHB'li çocuklar yerinde duramaz, hiperaktiftir."
Gerçek: DEHB'nin üç temel alt türü vardır ve bunlardan biri hiperaktivite içermez. Bu tür, özellikle kız çocuklarında daha sık görülen ve genellikle gözden kaçan "Dikkat Eksikliği Ağırlıklı Tip"tir. Bu çocuklar hayallere dalan, eşyalarını sık sık kaybeden, unutkan ve dağınık olarak tanımlanabilir.
Mit 3: "DEHB sadece bir çocukluk sorunudur, büyüyünce geçer."
Gerçek: DEHB semptomları yetişkinlikte şekil değiştirebilir. Aşırı hareketlilik yerini içsel bir huzursuzluğa, sürekli endişeye veya riskli davranışlara bırakabilir. DEHB olan çocukların yaklaşık %60'ı yetişkinlik döneminde de semptomları yaşamaya devam eder.
Mit 4: "DEHB bir bahane. Eskiden böyle şeyler yoktu, herkes tembel derdi."
Gerçek: DEHB yeni bir durum değildir. Tarihsel metinlerde de benzer semptomlara sahip çocuklardan bahsedilmiştir. Günümüzde bilimsel yöntemlerin gelişmesiyle birlikte bu durum artık doğru bir şekilde teşhis edilebilmektedir. Bu bir bahane değil, çocuğun potansiyelini ortaya çıkarmasını engelleyen gerçek bir zorluktur.

DEHB'nin Üç Ana Alt Türü

Çocuğunuzdaki belirtileri daha iyi anlamak için DEHB'nin üç farklı yüzünü tanımak önemlidir:

Dikkat Eksikliği Ağırlıklı Tip (DEB): Bu tipte hiperaktivite belirgin değildir. Çocuk genellikle şu davranışları sergiler:
Kolayca dikkatinin dağılması.
Detaylara dikkat etmekte zorlanma, sık sık dikkatsizlik hatası yapma.
Görevleri organize etme ve planlama güçlüğü.
Eşyaları (kalem, kitap, oyuncak) sürekli kaybetme.
Doğrudan kendisine konuşulurken dinlemiyormuş gibi görünme.
Unutkanlık.
Zihinsel çaba gerektiren işlerden (örneğin ödev yapmak) kaçınma.
Hiperaktivite ve Dürtüsellik Ağırlıklı Tip: Bu tipte dikkat eksikliği sorunları daha az belirgindir. Çocuk genellikle şu davranışları sergiler:
Oturması gereken durumlarda bile yerinde duramama, kıpırdanma.
Sürekli koşma, tırmanma eğilimi.
Aşırı konuşma.
Sırasını beklemekte zorlanma.
Başkalarının sözünü sık sık kesme, oyunlarına müdahale etme.
Sorular tamamlanmadan cevabı yapıştırma.
Sonuçlarını düşünmeden tehlikeli hareketlerde bulunma (dürtüsellik).
Birleşik Tip: Bu en yaygın görülen tiptir. Çocuk, hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite/dürtüsellik belirtilerini birlikte ve belirgin bir şekilde gösterir.

Bölüm 2: Yaş Gruplarına Göre DEHB Belirtileri: Çocuğunuzda Neleri Gözlemlemelisiniz?

DEHB'nin belirtileri, çocuğun gelişim dönemine göre farklılık gösterebilir. Kendi çocuğunuzun yaş grubuna uygun belirtileri incelemek, şüphelerinizi somutlaştırmanıza yardımcı olacaktır.

Okul Öncesi Dönem (3-5 Yaş)

Bu yaş grubundaki çocukların enerjik ve dikkatsiz olması normaldir. DEHB şüphesi için bu davranışların yaşıtlarına göre aşırı, sürekli ve yönetilemez olması gerekir.

Dikkat Eksikliği Belirtileri:
Bir oyundan diğerine çok hızlı geçme, hiçbir aktiviteyi 5 dakikadan uzun sürdürememe.
Hikaye dinlerken veya grup aktivitelerinde odaklanamama.
Basit talimatları bile takip etmekte zorlanma (örn: "Oyuncaklarını kutuya koy").
Sürekli "hayal aleminde" gibi görünme.
Hiperaktivite ve Dürtüsellik Belirtileri:
"Motor takılmış gibi" sürekli hareket halinde olma.
Sessizce oturmanın neredeyse imkansız olması.
Aşırı gürültücü oyunlar oynama.
Hiçbir tehlike hissi olmadan tırmanma, atlama.
Sırasını bekleyememe, diğer çocukların oyuncaklarını aniden ellerinden alma.
Sürekli konuşma ve başkalarının sözünü kesme.

Okul Çağı (6-12 Yaş)

Okulun başlamasıyla birlikte DEHB belirtileri daha belirgin hale gelir çünkü akademik ve sosyal beklentiler artar.

Dikkat Eksikliği Belirtileri:
Ödev savaşları: Ödev yapmaya başlamakta zorlanma, sık sık mola verme, basit bir ödevi saatlerce sürdürme.
Sınıfta dersi dinleyememe, pencereden dışarıyı izleme.
Sınavlarda bildiği sorularda bile dikkatsizlik hatası yapma.
Okul eşyalarını, montunu, beslenme çantasını sürekli okulda unutma veya kaybetme.
Odası ve çantası aşırı dağınık olma.
Uzun yönergeleri takip edememe (örn: "Odanı topla, dişini fırçala ve pijamanı giy" komutunun sadece ilk adımını yapma).
Hiperaktivite ve Dürtüsellik Belirtileri:
Sırada otururken sürekli kıpırdanma, kalemle oynama, ayaklarını sallama.
Derste sık sık ayağa kalkma.
Sınıfta uygunsuz anlarda konuşma veya bağırma.
Aceleci davranma, işlerini özensiz ve hızlı yapma eğilimi.
Arkadaşlık ilişkilerinde sorunlar: Sabırsızlık, oyunları bozma, fiziksel olarak fazla müdahaleci olma.
Sonuçlarını düşünmeden hareket etme (örn: yola fırlama).

Ergenlik Dönemi (13-18 Yaş)

Ergenlikte fiziksel hiperaktivite genellikle azalır ve yerini farklı zorluklara bırakır.

Dikkat Eksikliği Belirtileri:
Zaman yönetimi felaketi: Projeleri ve ödevleri sürekli son dakikaya bırakma, teslim tarihlerini kaçırma.
Unutkanlık: Randevuları, sosyal etkinlikleri, sorumlulukları unutma.
Büyük ve uzun vadeli projeleri planlama ve organize etmede aşırı zorlanma.
Ders çalışırken veya kitap okurken odaklanamama, aynı paragrafı tekrar tekrar okuma.
Dağınıklığın devam etmesi (oda, dolap, ders notları).
İçsel Huzursuzluk ve Dürtüsellik Belirtileri:
Fiziksel koşturma yerini, sürekli bir sıkılma hissine ve zihinsel huzursuzluğa bırakır.
Riskli davranışlara eğilim artabilir (hızlı araba kullanma, madde denemeleri vb.).
Duygusal dalgalanmalar: Hayal kırıklığına karşı toleransın düşük olması, ani öfke patlamaları.
Sabırsızlık ve tartışmaya girme eğilimi.
Sosyal ilişkilerde düşünmeden konuşma, pot kırma.

Bölüm 3: Şüphe Anından Teşhise: Adım Adım Yol Haritanız

Çocuğunuzda yukarıdaki belirtilerin birçoğunu gözlemliyorsanız, paniğe kapılmadan sistematik bir yol izlemeniz önemlidir.

Adım 1: Gözlemci Olun ve Not Alın

Profesyonel bir yardım almadan önce, kendi gözlemlerinizi somutlaştırmak çok değerlidir. Bir defter tutun ve şunları not alın:

Hangi davranışları gözlemliyorsunuz? (Örn: "Ödev yaparken 10 dakika içinde 4 kez masadan kalktı.")
Bu davranışlar ne sıklıkla oluyor? (Günde birkaç kez, haftada birkaç kez?)
Davranışlar nerede ortaya çıkıyor? (Sadece evde mi, okulda da mı, misafirlikte de mi?) DEHB teşhisi için belirtilerin en az iki farklı ortamda (ev ve okul gibi) görülmesi önemlidir.
Bu davranışlar çocuğunuzun hayatını nasıl etkiliyor? (Arkadaş edinemiyor, notları düşüyor, sürekli bir şeyleri kaybettiği için üzülüyor vb.)

Adım 2: Okul ile Köprü Kurun

Öğretmenler, çocuğunuzu farklı bir sosyal ve akademik ortamda gözlemledikleri için paha biçilmez bir bilgi kaynağıdır.

Öğretmeniyle bir görüşme ayarlayın ve endişelerinizi paylaşın. Yargılayıcı bir dille değil, iş birliği arayan bir tavırla yaklaşın: "Ali'nin evde odaklanmakta zorlandığını görüyorum. Sınıfta durumu nasıl gözlemliyorsunuz?"
Öğretmene şu soruları sorun:
Yaşıtlarına kıyasla dikkatini derse verebiliyor mu?
Sınıf içindeki hareketliliği nasıl?
Arkadaşlarıyla ilişkileri nasıl?
Yönergeleri takip edebiliyor mu?
Akademik performansı potansiyelinin altında mı?

Adım 3: Doğru Uzmanı Bulun

DEHB teşhisi koyma yetkisi olan tek uzman Çocuk ve Ergen Psikiyatristidir. Çocuk psikologları, pedagoglar veya danışmanlar değerlendirme sürecine yardımcı olabilirler ancak nihai teşhisi ve gerekirse ilaç tedavisini sadece tıp doktoru olan psikiyatristler planlayabilir.

Adım 4: Kapsamlı Değerlendirme Süreci

Bir çocuk ve ergen psikiyatristine başvurduğunuzda, teşhis süreci genellikle tek bir seansta bitmez ve çok yönlü bir değerlendirme içerir:

Klinik Görüşme: Doktor, hem sizinle (ebeveynler) hem de çocuğunuzla ayrı ayrı ve birlikte görüşür. Çocuğun gelişim öyküsü, aile yapısı, okul hayatı ve yaşadığı zorluklar hakkında detaylı bilgi alır.
Derecelendirme Ölçekleri: Size ve çocuğunuzun öğretmen(ler)ine doldurmanız için standartlaştırılmış anketler (Conners, Vanderbilt Derecelendirme Ölçeği gibi) verilir. Bu ölçekler, belirtilerin şiddetini ve sıklığını objektif olarak ölçmeye yarar.
Fiziksel Muayene ve Tıbbi Öykü: Doktor, belirtilere neden olabilecek başka herhangi bir tıbbi durumu (görme/işitme sorunları, tiroid problemleri, uyku apnesi vb.) dışlamak için fiziksel muayene yapabilir veya ilgili tetkikleri isteyebilir.
Psikolojik Testler: Gerekli görülürse, dikkat, zeka ve öğrenme becerilerini ölçen testler (örn: WISC-4 Zeka Testi, MOXO Dikkat Testi) bir psikolog tarafından uygulanabilir.

Adım 5: Teşhisin Anlamı ve Sonrası

Eğer çocuğunuza DEHB teşhisi konulursa, bunun bir "etiket" olmadığını, aksine çocuğunuzun zorluklarını anlamak ve ona doğru desteği sunmak için bir "yol haritası" olduğunu unutmayın. Bu, çocuğunuzun tembel veya başarısız olmadığı, sadece beyninin farklı çalıştığı ve bu farklılığa uygun stratejilere ihtiyacı olduğunun bilimsel olarak kanıtlanmasıdır.

Bölüm 4: Ayırıcı Tanı: DEHB ile Karışabilen Diğer Durumlar

Bazen DEHB'ye çok benzeyen belirtiler, aslında altta yatan başka bir sorundan kaynaklanabilir. Profesyonel değerlendirmenin önemli bir parçası da bu durumları ayırt etmektir:

Özgül Öğrenme Güçlüğü (Disleksi, Diskalkuli): Okuma veya matematikte zorlanan bir çocuk, dersten kaçınmak için dikkatini dağıtabilir veya sıkılmış gibi görünebilir.
Kaygı (Anksiyete) Bozuklukları: Sürekli endişeli olan bir çocuk, yerinde duramaz, kıpırdanır ve zihni dolu olduğu için dikkatini toplayamaz.
Depresyon: Depresyondaki bir çocuk, enerjisiz ve motivasyonsuz olabilir, bu da dikkat eksikliği ve unutkanlık olarak kendini gösterebilir.
Uyku Sorunları: Yeterince kaliteli uyumayan bir çocuk, ertesi gün yorgun, huzursuz ve dikkatsiz olur.
İşitme veya Görme Problemleri: Tahtayı iyi göremeyen veya öğretmeni net duyamayan bir çocuk, dersten kopabilir.

Bölüm 5: Tedavi ve Destek Yöntemleri: Çocuğunuzun Potansiyelini Açığa Çıkarın

DEHB tedavisinde en etkili yaklaşım, "çok yönlü" (multimodal) bir yaklaşımdır. Bu, tek bir sihirli değnek olmadığını, farklı desteklerin bir arada kullanılması gerektiğini ifade eder.

1. Ebeveyn Psiko-Eğitimi ve Danışmanlığı

Tedavinin ilk ve en önemli adımı budur. Sizin DEHB'yi doğru anlamanız, çocuğunuza nasıl yaklaşacağınızı öğrenmeniz, etkili disiplin yöntemleri geliştirmeniz ve kendi stresinizi yönetmeniz hedeflenir. Çocuğunuzun en büyük destekçisi sizsiniz.

2. Davranış Terapisi

Bu terapi, çocuğa olumlu davranışlar kazandırmayı hedefler. Ödül-ceza sistemleri, puan tabloları, sosyal beceri eğitimi ve öfke kontrolü gibi teknikler kullanılır. Amaç, çocuğun kendi davranışlarını fark etmesini ve yönetmesini sağlamaktır.

3. Okul Temelli Destekler

Okul yönetimi ve rehberlik servisiyle iş birliği yaparak çocuğunuz için bazı düzenlemeler talep edebilirsiniz:

Sınıfta en ön sıraya, öğretmene yakın bir yere oturtulması.
Sınavlarda ek süre verilmesi.
Yönergelerin hem sözlü hem de yazılı olarak verilmesi.
Ödevlerin azaltılması veya parçalara bölünmesi.
Gerekirse Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) hazırlanması.

4. İlaç Tedavisi

DEHB tedavisinde ilaçlar, beyindeki dikkat ve dürtü kontrolünden sorumlu kimyasalların dengelenmesine yardımcı olur. Bu, çocuğun terapi ve diğer desteklerden daha iyi faydalanmasını sağlayan bir "koltuk değneği" gibidir.

Uyarıcı (Stimülan) İlaçlar: En sık kullanılan ve en etkili gruptur.
Uyarıcı Olmayan (Non-stimülan) İlaçlar: Yan etki veya başka nedenlerle uyarıcı kullanamayan çocuklar için bir alternatiftir.

İlaç tedavisi kararı sadece bir çocuk ve ergen psikiyatristi tarafından verilebilir. İlaçlar, düzenli doktor kontrolünde kullanıldığında güvenli ve etkilidir. Dozaj, çocuğun kilosuna ve ihtiyacına göre özenle ayarlanır.

5. Yaşam Tarzı ve Beslenme Düzenlemeleri

Rutin: DEHB'li çocuklar rutin ve öngörülebilirlikten çok fayda görür. Her gün aynı saatte kalkmak, yemek yemek, ödev yapmak ve uyumak beynin organize olmasına yardımcı olur.
Uyku: Yeterli ve kaliteli uyku, dikkat ve davranış kontrolü için kritiktir. Ekran süresini yatmadan en az bir saat önce sonlandırın.
Egzersiz: Düzenli fiziksel aktivite, fazla enerjiyi atmanın ve beyindeki kimyasalları doğal olarak dengelemenin en iyi yollarından biridir.
Beslenme: Dengeli bir diyet önemlidir. Bazı çalışmalar, işlenmiş gıdalar, şeker ve yapay renklendiricilerin azaltılmasının bazı çocuklarda semptomları hafifletebileceğini göstermektedir. Omega-3 takviyeleri de faydalı olabilir.

Bölüm 6: Ebeveynler İçin Pratik Stratejiler

Net ve Kısa Talimatlar Verin: "Odanı topla" yerine, "Önce yerdeki kirli kıyafetlerini sepete at" gibi tek adımlık komutlar verin.
Göz Teması Kurun: Bir şey söylerken çocuğunuzun dikkatini çektiğinizden emin olun. Omzuna dokunun, gözlerinin içine bakın.
Olumlu Davranışları Yakalayın ve Övün: Sürekli olumsuzlukları eleştirmek yerine, yaptığı en küçük olumlu şeyi bile fark edin ve takdir edin. "Ödevinin başına kendiliğinden oturduğun için seninle gurur duydum."
Görsel Yardımcılar Kullanın: Yapılacaklar listesi, haftalık program, renkli hatırlatıcılar gibi görsel araçlar DEHB'li bir beyin için çok faydalıdır.
Enerjisini Atması İçin Fırsatlar Yaratın: Ödev aralarında zıplamasına, koşmasına veya trambolinde atlamasına izin verin.

Bu Bir Yolculuktur

Çocuğunuzda DEHB olduğundan şüphelenmek endişe verici olabilir, ancak bu aynı zamanda onu daha derinden anlama ve potansiyelini tam olarak ortaya çıkarmasına yardımcı olma yolunda atılmış bir ilk adımdır. DEHB, doğru yaklaşıldığında yönetilebilir bir durumdur. Bu yolculukta sabırlı, şefkatli ve tutarlı olmanız, çocuğunuzun en büyük şansı olacaktır.

Unutmayın, Albert Einstein, Walt Disney, Michael Jordan gibi birçok başarılı ve yaratıcı ismin DEHB'li olduğu düşünülmektedir. Çocuğunuzun beyni farklı çalışıyor olabilir, ancak bu farklılık, onun eşsiz yeteneklerinin ve parlak bir geleceğin de anahtarı olabilir.

Bu rehber bilgilendirme amaçlıdır. Çocuğunuzla ilgili endişeleriniz için lütfen bir Çocuk ve Ergen Psikiyatristine başvurun.

Çocuğumun DEHB Olduğundan Şüpheleniyorum, Kapsamlı Aile Rehberi