Çalışma hayatı, fiziksel ve zihinsel bütünlük gerektiren bir süreçtir. Ancak bazı durumlarda, yaşanan psikolojik ve ruhsal rahatsızlıklar, bireyin çalışma yeteneğini büyük ölçüde kaybetmesine neden olabilir. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), fiziksel hastalıklarda olduğu gibi, ağır psikiyatrik tablolarda da sigortalılara "malulen emeklilik" hakkı tanımaktadır.
Psikiyatrik nedenlerle malulen emeklilik, fiziksel rahatsızlıklara göre daha karmaşık ve detaylı bir inceleme süreci gerektirir. Ruhsal hastalıkların seyri, tedaviye verdiği yanıt ve sürekliliği, verilecek raporun kaderini belirler. Bu rehberde, hangi psikiyatrik hastalıkların maluliyet kapsamına girdiğini, sağlık kurulu rapor süreçlerini ve dikkat edilmesi gereken kritik detayları inceleyeceğiz.
Malulen Emeklilik Nedir? Temel Şartlar Nelerdir?
Psikiyatrik detaylara girmeden önce, malulen emekliliğin yasal zeminini anlamak gerekir. 5510 sayılı Kanun kapsamında bir kişinin malul sayılabilmesi için temel kural, çalışma gücünün veya iş kazası/meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az %60 oranında kaybedilmiş olmasıdır.
Psikiyatrik rahatsızlıklar için de bu %60 kuralı geçerlidir. Ancak tek başına oran yeterli değildir. Genel şartlar şunlardır:
- Hastalık Başlangıcı: Rahatsızlığın, sigortalı olarak işe başladıktan sonra ortaya çıkmış olması gerekir. İşe girmeden önce var olan ve %60'ın üzerinde iş gücü kaybına neden olan hastalıklar, malulen emeklilik kapsamına girmez (Bu durumdaki kişiler engelli emekliliğinden yararlanabilir).
- Sigortalılık Süresi: En az 10 yıllık sigortalılık süresinin tamamlanmış olması şarttır.
- Prim Gün Sayısı: Toplamda en az 1800 gün prim ödemesinin yapılmış olması gerekir.
- İstisna: Eğer sigortalı, "başkasının bakımına muhtaç" derecede ağır bir durumda ise (örneğin ağır şizofreni vakalarında görülebilir), 10 yıllık süre aranmaz, sadece 1800 gün prim yeterli olur.
Psikiyatrik Hastalıklarda "Maluliyet" Kriterleri
Psikiyatrik hastalıkları diğer tıbbi branşlardan ayıran en önemli özellik, subjektif değerlendirmeye açık olması ve zamanla değişim gösterebilmesidir. Bir bacak kaybı somut ve kalıcıdır; ancak depresyon veya anksiyete, tedavi ile düzelebilir (remisyon) veya kronikleşebilir.
Bu nedenle SGK Sağlık Kurulu, psikiyatrik başvurularda şu üç temel sorunun cevabını arar:
- Hastalık Kronikleşmiş mi? Rahatsızlık geçici bir dönem mi yoksa kalıcı bir durum mu?
- Tedaviye Direnç Var mı? Mevcut tıbbi tedaviler (ilaç, terapi, yatış) uygulanmasına rağmen hastalıkta düzelme sağlanamıyor mu?
- İşlevsellik Kaybı Ne Düzeyde? Kişinin hastalığı, çalışma ortamında bulunmasına, sorumluluk almasına ve sosyal ilişkiler kurmasına engel oluyor mu?
Önemli Not: Sadece bir tanıya sahip olmak (örneğin "Bipolar Bozukluk hastasıyım" demek) emeklilik için yetmez. O hastalığın "ağır düzeyde çalışma gücü kaybına" yol açtığının tıbbi belgelerle kanıtlanması gerekir.
Malulen Emeklilik Kapsamındaki Psikiyatrik Hastalıklar Listesi
SGK'nın "Maluliyet Tespit İşlemleri Yönetmeliği" referans alındığında, çalışma gücünü %60 ve üzerinde etkileyebilecek psikiyatrik hastalıklar şunlardır:
1. Şizofreni ve Alt Tipleri
Şizofreni, gerçeklik algısının bozulduğu, düşünce ve davranışlarda ciddi değişimlerin yaşandığı kronik bir tablodur. Maluliyet değerlendirmesinde en sık kabul gören psikiyatrik tanıdır.
- Kriter: Tedaviye rağmen düzelmeyen, kişinin kendi bakımını yapmakta zorlandığı, sanrı ve halüsinasyonların devam ettiği, içgörünün kaybolduğu "rezidüel" veya "kronik" vakalar malul sayılır.
- İşlevsellik: Hasta, çalışma ortamındaki hiyerarşiyi algılayamaz, talimatları yerine getiremez durumda olmalıdır.
2. Bipolar Bozukluk (İki Uçlu Duygudurum Bozukluğu)
Kişinin duygu durumunda aşırı taşkınlık (mani) ve derin çöküş (depresyon) dönemlerinin yaşandığı bir hastalıktır.
- Kriter: Her bipolar hastası malul sayılmaz. Hastalığın "sık döngülü" olması, manik veya depresif atakların çok sık tekrarlaması ve ataklar arası dönemde (iyilik hali) bile kişinin bilişsel yetilerinin (dikkat, hafıza, karar verme) toparlanamamış olması gerekir.
- Önemli: Tedavi ile kontrol altına alınabilen bipolar hastaları genellikle %40-%60 aralığında değerlendirilir ve malulen değil, engelli hakkıyla emekli edilirler. Malulen emeklilik için tablonun çok ağır olması şarttır.
3. Majör Depresyon (Kronik ve Psikotik Özellikli)
Günlük hayatta sıkça duyduğumuz depresyondan farklı olarak, "Tedaviye dirençli kronik majör depresyon" maluliyet sebebidir.
- Kriter: En az 6 ay - 1 yıl süren yoğun ilaç ve elektrokonvülsif terapi (EKT) gibi tedavilere yanıt vermeyen, intihar riskinin sürdüğü, kişinin yataktan çıkamayacak kadar ağır psikomotor yavaşlama yaşadığı durumlar kapsama girer. Psikotik özelliklerin (gerçekle bağın kopması) eşlik etmesi, oranı artırır.
4. Şizoaffektif Bozukluk
Hem şizofreni belirtilerinin (sanrılar, halüsinasyonlar) hem de duygudurum bozukluğu (depresyon veya mani) belirtilerinin bir arada görüldüğü tablodur.
- Kriter: Şizofrenide olduğu gibi, tedaviye yanıtsızlık ve sosyal uyumun tamamen bozulmuş olması aranır.
5. Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB)
Takıntılı düşünceler ve tekrarlayıcı davranışlar hastalığıdır.
- Kriter: Nadiren maluliyet sebebi olur. Ancak takıntılar kişinin tüm gününü alıyorsa, evden çıkmasını, insanlarla temas etmesini veya bir işe odaklanmasını tamamen engelliyorsa (Örn: Günde 10 saat el yıkama, mikroplardan korktuğu için iş yerine gidememe) ve tedaviye yanıt vermiyorsa değerlendirmeye alınabilir.
6. Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) ve Ağır Anksiyete
Ciddi bir travma sonrası gelişen ve kalıcı hale gelen bozukluklardır.
- Kriter: Kişinin travmayı sürekli yeniden yaşaması, aşırı irkilme, kaçınma davranışları nedeniyle iş yerine gidememesi gerekir. Genellikle diğer psikotik belirtilerle birlikte değerlendirilir.
7. Zeka Gerilikleri (Mental Retardasyon)
IQ seviyesinin düşüklüğü çalışma gücünü doğrudan etkiler.
- Kriter: IQ seviyesinin 50 ve altında olduğu durumlar (Orta ve Ağır Mental Retardasyon) genellikle %60 ve üzeri iş gücü kaybı olarak kabul edilir ve maluliyet hakkı doğurur.
8. Organik Beyin Sendromları (Demans, Alzheimer vb.)
Beyindeki yapısal bozulmalara bağlı gelişen psikiyatrik tablolardır.
- Kriter: Erken başlangıçlı demans veya kafa travması sonrası gelişen kalıcı kişilik değişiklikleri ve bilişsel yıkımlar bu kapsamdadır.
Rapor Süreci Nasıl İşler?
Malulen emeklilik için alınacak psikiyatri raporu, sıradan bir "durum bildirir rapor" değildir. Bu rapor, SGK tarafından yetkilendirilmiş hakem hastanelerden alınmalıdır.
Adım 1: SGK'ya Başvuru
Süreci hastaneden değil, bağlı bulunduğunuz Sosyal Güvenlik İl/İlçe Müdürlüğü'nden başlatmalısınız. "Maluliyet tespiti" talebiyle dilekçe verdiğinizde, SGK sizi ikamet ettiğiniz bölgedeki yetkili bir Eğitim ve Araştırma Hastanesine veya Üniversite Hastanesine sevk eder.
Dikkat: Bireysel olarak hastaneye gidip "Ben maluliyet raporu istiyorum" derseniz, alacağınız rapor SGK tarafından emeklilik işlemlerinde kabul edilmeyebilir. Sevkle gitmek esastır.
Adım 2: Hastane Değerlendirmesi ve Heyet
Sevk edildiğiniz hastanenin psikiyatri kliniğinde detaylı bir inceleme başlar.
- Gözlem: Doktorlar sizi sadece bir kez muayene edip karar vermezler. Psikiyatrik hastalıklarda geçmiş epikrizler (hasta öyküleri), kullanılan ilaçların dökümü ve daha önceki yatış dosyaları çok önemlidir.
- Psikometrik Testler: MMPI (kişilik testi), Rorschach, Zeka Testleri ve Nöropsikolojik testler uygulanarak hastalığın simülasyon (taklit) olup olmadığı ve yıkımın boyutu ölçülür.
- Klinik Yatış: Bazı durumlarda heyet, hastanın durumunu netleştirmek için hastaneye yatırılmasını ve gözlem altında tutulmasını isteyebilir.
Adım 3: Sağlık Kurulu Raporunun Hazırlanması
İlgili branş hekimleri (Psikiyatri, Nöroloji vb.) muayenelerini tamamladıktan sonra dosya Sağlık Kurulu Heyeti'ne (Heyet) gider. Heyet, "Durum Bildirir Raporu"nu düzenler.
- Kritik Nokta: Hastane, "Bu kişi maluldür" kararı vermez. Hastane sadece tıbbi bulguları ve tanıları yazar, oranı belirlemez. Raporu kapalı zarf ile SGK'ya gönderir.
Adım 4: SGK Sağlık Kurulu Kararı
Hastaneden gelen dosya, SGK'nın kendi bünyesindeki Sağlık Kurulu tarafından incelenir. Ankara'daki bu kurul, hastanenin yazdığı bulguları yönetmelikle karşılaştırır ve kişinin malul olup olmadığına (iş gücü kaybının %60 olup olmadığına) nihai olarak karar verir.
Raporda Bulunması Gereken İfadeler ve İlaç Geçmişi
Psikiyatri raporlarının SGK tarafından onaylanması için raporda geçen tıbbi dil çok önemlidir. Raporun güçlü olması için şu unsurları barındırması gerekir:
- "Tedavi ile İşlevselliği Düzelmeyen": Bu ifade, hastalığın kalıcı olduğunu kanıtlar.
- "Kronikleşmiş Süreç": Hastalığın geçici bir atak olmadığını belirtir.
- "Çalışma Olanağı Vermeyen": Hastalığın doğrudan iş hayatını engellediğine vurgu yapar.
İlaç Kullanım Dökümü (İlaç Geçmişi): Kurul, hastanın ilaçlarını düzenli kullanıp kullanmadığına bakar. Eczane sisteminden alınan ilaç dökümleri incelenir. Eğer hasta "Ben çok hastayım" diyor ama son 2 yıldır hiç ilaç yazdırmamışsa veya ilaçlarını almamışsa, "Tedaviye uyum yok" gerekçesiyle reddedilebilir. Düzenli poliklinik kontrolleri ve ilaç kullanımı, maluliyetin ispatı için en güçlü delildir.
Kontrol Muayenesi: Emeklilik Kalıcı mıdır?
Psikiyatrik nedenlerle malulen emekli olanlar için en kritik konu "Kontrol Muayenesi"dir. Fiziksel bir uzuv kaybında durum sabittir, ancak psikiyatrik hastalıklarda iyileşme ihtimali her zaman vardır.
Bu nedenle SGK, psikiyatrik tanılarla emekli ettiği kişilere genellikle 1 yıl veya 2 yıl sonra "Kontrol Muayenesi" şerhi koyar.
- Belirtilen tarihte yeniden hastaneye sevk edilirsiniz.
- Yapılan muayenede hastalığın düzeldiği, "Remisyon" (iyilik hali) dönemine girdiği veya işlevselliğin arttığı tespit edilirse maluliyet aylığı kesilebilir.
- Eğer hastalık aynı şiddette devam ediyorsa emeklilik sürer. Birkaç kontrol sonrasında durumun kalıcı olduğu anlaşılırsa "Sürekli" ibaresiyle kontrol şartı kaldırılabilir.
Maluliyet Başvurusu Reddedilirse Ne Yapılmalı?
SGK Sağlık Kurulu, başvurunuzu "Maluliyet gerektirecek düzeyde iş gücü kaybı yoktur" diyerek reddedebilir. Bu durumda izlenecek hukuki yollar şunlardır:
- İtiraz (Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu): Ret kararı tebliğ edildikten sonra, bir üst kurul olan Yüksek Sağlık Kurulu'na dilekçe ile itiraz edebilirsiniz. Dosyanız yeniden incelenir.
- Mahkeme Yolu: Yüksek Sağlık Kurulu da reddederse, İş Mahkemesi'ne dava açarak Adli Tıp Kurumu'ndan rapor alınmasını talep edebilirsiniz. Adli Tıp Kurumu'nun vereceği karar bağlayıcıdır.
Sık Sorulan Sorular (SSS)
Panik atak hastaları malulen emekli olabilir mi?
Panik atak (Panik Bozukluk), genellikle tedaviye iyi yanıt veren ve ataklar dışında kişinin işlevselliğini tamamen bozmayan bir rahatsızlıktır. Bu nedenle tek başına panik bozukluk tanısı ile %60 iş gücü kaybı alarak malulen emekli olmak çok zordur. Ancak ağır agorafobi ve depresyonla birleşmiş, tedaviye dirençli vakalar istisna olabilir.
Psikiyatri raporu ile emekli olan ehliyetini kaybeder mi?
Evet, bu risk vardır. Ağır psikiyatrik rahatsızlığı nedeniyle "çalışamaz" raporu alan bir kişinin, dikkat ve refleks gerektiren araç kullanımı konusunda da yetersiz olduğu düşünülebilir. Emniyet ve Sağlık Bakanlığı sistemleri entegre olduğu için, belirli tanılarda (özellikle Şizofreni, Bipolar, Ağır Depresyon) sürücü belgesine el konulması veya periyodik muayene şartı getirilmesi mümkündür.
Malulen emeklilik ile engelli emekliliği aynı şey mi?
Hayır. Malulen emeklilikte tek bir hastalıktan en az %60 kayıp gerekir. Engelli emekliliğinde (Vergi İndirimi ile) ise birden fazla hastalığın toplam oranı (Balthazard formülü ile) %40'ı geçerse ve kademeli prim günleri (3600-4400 gün gibi) tamamlanırsa emekli olunur. Psikiyatrik oranı %40-50 olanlar, engelli emekliliğini tercih etmelidir.
Hangi hastanelerden rapor alınabilir?
SGK sizi genellikle bulunduğunuz ildeki Eğitim ve Araştırma Hastaneleri, Şehir Hastaneleri veya Üniversite Hastanelerine sevk eder. Özel hastanelerden veya tıp merkezlerinden alınan raporlar maluliyet işlemlerinde geçerli değildir.
Öneriler
Psikiyatrik rahatsızlıklar nedeniyle malulen emeklilik, hem hasta hem de yakınları için sabır gerektiren, bürokratik detayları yoğun bir süreçtir. Sürecin başarılı sonuçlanması için hastalığın ciddiyetinin tıbbi belgelerle, düzenli takiplerle ve ilaç geçmişiyle tutarlı bir şekilde ortaya konması şarttır.
