Hayatın olağan akışı içerisinde, bireylerin kendi kararlarını verebilmeleri ve yasal işlemlerini tek başlarına yürütebilmeleri esastır. Hukuk sistemimizde buna "fiil ehliyeti" denir. Ancak bazı durumlarda, kişiler yaşadıkları psikolojik rahatsızlıklar, ileri yaşa bağlı zihinsel gerilemeler veya farklı sebeplerle kendi kendilerine yetemez hale gelebilirler. Bu durum, hem kişinin kendisi hem de mal varlığı için ciddi riskler oluşturabilir. İşte bu noktada, hukuk sisteminin koruyucu şemsiyesi olan "Vasi Tayini" devreye girer.
Bu rehber niteliğindeki makalede; vasi tayininin ne olduğunu, yasal sürecin nasıl işlediğini ve özellikle hangi psikolojik hastalıklarda bir zorunluluk haline geldiğini en ince detayına kadar inceleyeceğiz.
Vasi Tayini (Vesayet) Nedir?
Vasi tayini; ergin (reşit) olmalarına rağmen, akıl hastalığı, akıl zayıflığı, savurganlık, alkol veya madde bağımlılığı, kötü yaşama tarzı veya kötü yönetim gibi sebeplerle kendi işlerini göremeyen veya korunmaya muhtaç olan kişilerin, mahkeme kararıyla yasal bir temsilci (vasi) atanarak koruma altına alınması işlemidir.
Hukuki terimle bu sürece "Vesayet Altına Alınma" veya "Kısıtlanma" (Hacir) denir. Vasi, kısıtlanan kişinin hem kişisel varlığını (bakımı, sağlığı) hem de mal varlığını (parası, gayrimenkulleri) yönetmekle yükümlü olan kişidir. Vasi, vesayet makamı olan Sulh Hukuk Mahkemesi tarafından atanır ve denetlenir.
Buradaki temel amaç, kişinin özgürlüğünü elinden almak değil; onu kötü niyetli üçüncü şahıslara karşı korumak, mal varlığının erimesini engellemek ve tedavi sürecinin sağlıklı yürütülmesini sağlamaktır.
Hangi Durumlarda Vasi Atanır? (Yasal Gerekçeler)
Türk Medeni Kanunu (TMK), bir kişiye vasi atanabilmesi için belirli şartların oluşmasını aramaktadır. Özellikle TMK'nın 405. maddesi, akıl hastalığı ve akıl zayıflığını temel kısıtlama sebebi olarak düzenlemiştir. Genel olarak vasi atanmasını gerektiren ana başlıklar şunlardır:
- Akıl Hastalığı veya Akıl Zayıflığı: Kişinin mantıklı karar verme yetisini (ayırt etme gücünü) sürekli veya dönemsel olarak kaybetmesi.
- Savurganlık, Alkol veya Madde Bağımlılığı, Kötü Yaşam Tarzı: Kişinin kendisini veya ailesini darlığa düşürme tehlikesi.
- Kötü Yönetim: Mal varlığının yönetilememesi.
- Hapis Hali: Bir yıl veya daha uzun süreli özgürlüğü bağlayıcı ceza alma.
- İstek Üzerine: Yaşlılık, engellilik veya ağır hastalık sebebiyle kişinin kendi isteğiyle vasi talep etmesi.
Hangi Psikolojik Hastalıklarda Vasi Atanır?
Vasi tayini davalarının en büyük çoğunluğunu psikolojik ve nörolojik rahatsızlıklar oluşturur. Ancak her psikolojik rahatsızlığı olan kişiye vasi atanmaz. Hastalığın, kişinin "işlerini göremeyecek" veya "korunmaya muhtaç" derecede ağır olması gerekir.
Mahkemelerin ve sağlık kurullarının vasi atamasını gerekli gördüğü başlıca psikolojik ve nörolojik hastalıklar şunlardır:
1. Şizofreni (Schizophrenia)
Şizofreni, bireyin gerçeklikle bağının koptuğu, duygu ve düşünce akışının bozulduğu kronik bir ruhsal rahatsızlıktır.
- Neden Vasi Gerekir? Şizofreni hastaları alevlenme (atak) dönemlerinde halüsinasyonlar ve sanrılar görebilirler. Gerçek olmayan seslere inanarak banka hesaplarını boşaltabilir, gayrimenkullerini satabilir veya kendilerini tehlikeye atacak sözleşmelere imza atabilirler.
- Kriter: Hastalığın kronikleşmesi ve tedaviye rağmen kişinin ayırt etme gücünü önemli ölçüde yitirmesi durumunda vasi atanması şarttır.
2. Bipolar Bozukluk (İki Uçlu Duygudurum Bozukluğu)
Bipolar bozukluk, kişinin ruh halinin aşırı taşkınlık (mani) ve derin çöküş (depresyon) arasında gidip geldiği bir hastalıktır.
- Neden Vasi Gerekir? Özellikle Mani döneminde hastalar kendilerini çok güçlü, zengin veya yetenekli hissedebilirler. Bu dönemde aşırı harcama yapma, gereksiz krediler çekme, tanımadığı insanlara pahalı hediyeler alma gibi "savurganlık" belirtileri gösterirler. Bu mali yıkımı önlemek için kısıtlanma kararı alınabilir.
3. Alzheimer ve Demans (Bunama)
Genellikle ileri yaşlarda görülen, beyin hücrelerinin ölümüyle seyreden, hafıza, düşünme ve sosyal becerileri etkileyen bir grup hastalıktır.
- Neden Vasi Gerekir? Alzheimer hastaları zamanla en basit günlük işleri bile yapamaz hale gelirler. İmza attıkları belgenin ne olduğunu anlayamazlar. Dolandırıcılara karşı son derece savunmasızdırlar. Hastalığın orta ve ileri evrelerinde vasi tayini kaçınılmaz hale gelir.
4. Paranoid Bozukluklar ve Sanrısal Bozukluklar
Kişinin gerçekte var olmayan komplolara, takip edildiğine veya zarar göreceğine dair sarsılmaz inançlar taşımasıdır.
- Neden Vasi Gerekir? Bu kişiler sanrıları nedeniyle yasal işlemler başlatabilir, mal varlıklarını "koruma" dürtüsüyle başkalarına devredebilir veya mantıksız hukuki mücadelelere girerek maddi kayba uğrayabilirler.
5. Zeka Geriliği (Mental Retardasyon)
Doğuştan gelen veya gelişim sürecinde ortaya çıkan zihinsel kapasite yetersizliğidir.
- Neden Vasi Gerekir? IQ seviyesinin belirli bir sınırın altında olduğu durumlarda (örneğin orta ve ağır düzey zeka geriliği), birey neden-sonuç ilişkisi kuramaz. Sosyal hayatta sömürülmeye açıktır. 18 yaşını doldurdukları andan itibaren ebeveynleri veya bir yakınları vasi olarak atanmalıdır.
6. Kronik Psikozlar
Belirli bir kategoriye tam uymayan ancak kişinin gerçeklik algısını yitirdiği uzun süreli ruhsal bozukluklardır.
- Neden Vasi Gerekir? Kişinin sosyal uyumu bozulmuşsa ve kendi bakımını sağlayamıyorsa vasi atanır.
Vasi Tayini Süreci Nasıl İşler? (Adım Adım Rehber)
Vasi tayini süreci teknik ve hukuki prosedürler içerir. Ancak temel mantığı anlamak, hasta yakınları için süreci kolaylaştırır. İşte adım adım süreç:
Adım 1: Yetkili Mahkemeye Başvuru
Vasi tayini davası, kısıtlanacak kişinin (hastanın) ikametgâhının bulunduğu yerdeki Sulh Hukuk Mahkemesi'ne açılır. Dava dilekçesinde, kişinin neden kısıtlanması gerektiği (örneğin: "Babam Alzheimer hastasıdır, maaşını yönetememektedir") açıkça belirtilmelidir.
Adım 2: Hastaneye Sevk
Mahkeme, sadece dilekçedeki beyanla karar vermez. Hakimin tıbbi bir kanıta ihtiyacı vardır. Bu nedenle kısıtlanması istenen kişiyi, tam teşekküllü bir devlet hastanesine veya eğitim ve araştırma hastanesine sevk eder.
Adım 3: Sağlık Kurulu Raporu (Heyet Raporu)
Hastanede psikiyatri ve nöroloji uzmanlarının da bulunduğu bir sağlık kurulu, hastayı muayene eder. Yapılan testler ve gözlemler sonucunda bir rapor hazırlanır. Bu raporda şu ifadelerin yer alması hayati önem taşır:
- "Akıl hastalığı veya akıl zayıflığı vardır."
- "Vesayet altına alınması (kısıtlanması) gerekir."
- "Sürekli yardıma ve bakıma muhtaçtır."
Önemli Not: Raporun "Durum Bildirir Raporu" değil, "Vesayet Raporu" formatında olması ve mahkemenin sevk yazısına istinaden düzenlenmesi gerekir.
Adım 4: Mahkeme Kararı
Hastaneden gelen rapor mahkeme dosyasına girer. Hakim, raporu ve tanık ifadelerini değerlendirerek kişinin kısıtlanmasına karar verir. Ardından uygun bir vasi atar. Genellikle eş, çocuk veya yakın akrabalar vasi olarak tercih edilir.
Vasinin Görev ve Sorumlulukları Nelerdir?
Vasi olmak sadece bir ünvan değil, ciddi hukuki sorumlulukları olan bir görevdir. Vasi atandığınızda şu yükümlülükleriniz başlar:
- Defter Tutma: Vasi, göreve başlarken kısıtlı kişinin tüm mal varlığını (para, altın, ev, araba, borçlar) mahkeme huzurunda deftere kaydettirir.
- Hesap Verme: Vasi, her yıl kısıtlı adına yaptığı harcamaları ve gelirleri gösteren bir raporu mahkemeye sunmak zorundadır. Mahkeme onayı olmadan kısıtlının parası keyfi harcanamaz.
- Hukuki İşlemler: Kısıtlı adına dava açmak, abonelik başlatmak/iptal etmek, miras işlemlerini yürütmek vasinin görevidir.
- Bakım ve Gözetim: Kısıtlının tedavisi, barınması ve genel refahı vasinin sorumluluğundadır.
- Satış ve Devir İşlemleri: Kısıtlıya ait bir gayrimenkulün satılması veya araç alınması gibi büyük işlemler için önceden mahkemeden izin alınması zorunludur. Vasi kafasına göre ev satamaz.
Vasi Tayini Hakkında Sıkça Sorulan Sorular
Kullanıcıların aklına en çok takılan soruları ve net cevaplarını aşağıda bulabilirsiniz:
Soru: Vasi tayini davası ne kadar sürer? Cevap: Mahkemenin yoğunluğuna ve hastaneden raporun gelme süresine göre değişmekle birlikte, ortalama 4 ile 8 ay arasında sonuçlanır.
Soru: Vasi, kısıtlının maaşını çekebilir mi? Cevap: Evet, vasi kararı kesinleştikten sonra bu kararla bankaya giderek kısıtlının maaşını çekebilir. Ancak bu parayı kısıtlının ihtiyaçları için harcamalıdır.
Soru: Kimler vasi olamaz? Cevap: Kendisi de kısıtlı olanlar, kamu hizmetinden yasaklılar, haysiyetsiz hayat sürenler veya kısıtlı ile arasında ciddi çıkar çatışması olanlar vasi olamaz.
Soru: Kısıtlanan kişi iyileşirse vasi kaldırılır mı? Cevap: Evet. Eğer tedavi sonucunda kişinin akıl sağlığı yerine gelirse, tekrar hastaneye sevk edilir. "Vesayetin kaldırılması uygundur" raporu alınırsa mahkeme kararıyla kısıtlılık sona erer.
Soru: Vasi maaş alır mı? Cevap: Kural olarak vasiye maaş ödenmez. Ancak vasi, kısıtlının mal varlığını yönetmek için harcadığı yoğun emek karşılığında mahkemeden bir ücret talep edebilir. Bu ücret kısıtlının mal varlığından karşılanır ve takdiri hakime aittir.
Vasi Tayini mi, Yasal Danışmanlık mı?
Bazen kişinin durumu tam kısıtlamayı gerektirmeyebilir. Akıl zayıflığı çok hafifse veya kişi sadece belirli işlerde yardıma ihtiyaç duyuyorsa mahkeme "Yasal Danışman" atayabilir.
- Vasi: Kişinin yerine karar verir, imza yetkisi vasidedir.
- Yasal Danışman: Kişinin işlem yapabilmesi için danışmanın onayı gerekir. Yani ikisi birlikte hareket eder. Bu, daha hafif bir sınırlamadır.
Vasi tayini; Alzheimer, Şizofreni, Bipolar Bozukluk gibi rahatsızlıklarla mücadele eden bireylerin ve ailelerinin hukuki güvenliğini sağlayan en önemli mekanizmadır. Bu süreç, duygusal olarak zorlayıcı olabilir ancak sevdiklerinizin geleceğini güvence altına almak ve onların istismar edilmesini önlemek adına atılması gereken cesur ve gerekli bir adımdır.
Eğer yakınınızda ayırt etme gücünü etkileyen bir rahatsızlık gözlemliyorsanız, vakit kaybetmeden tıbbi destek almalı ve gerekirse hukuki süreci başlatmalısınız. Unutmayın, erken alınan vasi kararı, telafisi imkansız maddi ve manevi kayıpların önüne geçer.
