Ruh sağlığı, bireyin yaşam kalitesini, iş gücünü ve sosyal ilişkilerini doğrudan etkileyen en önemli unsurlardan biridir. Ancak bazı durumlarda, psikiyatrik rahatsızlıklar kronikleşerek bireyin günlük yaşam aktivitelerini tek başına sürdürmesine engel olabilir. Bu noktada, sosyal devlet anlayışının bir gereği olarak engelli sağlık kurulu raporları devreye girmektedir.
Bu makalede; hangi psikiyatrik hastalığa yüzde kaç oran verildiğini, değerlendirme kriterlerinin neler olduğunu, raporun süreli mi yoksa süresiz mi verileceğini ve rapor sahibi bireylerin hangi haklardan yararlanabileceğini en ince detayına kadar inceleyeceğiz.
Psikiyatrik Engelli Raporu Nedir ve Nasıl Alınır?
Psikiyatrik engelli raporu, bireyin ruhsal durumunun, tıbbi tedaviye verdiği yanıtın ve sosyal işlevselliğinin yetkili sağlık kurulları (heyet) tarafından değerlendirilmesi sonucu verilen resmi bir belgedir. Bu rapor, yalnızca bir teşhis belgesi değil, aynı zamanda kişinin yasal haklarını belirleyen bir statü göstergesidir.
Rapor alma süreci genellikle şu adımları izler:
- Başvuru: Kişinin veya vasisinin, yetkili bir sağlık kuruluşunun sağlık kuruluna başvurması.
- Muayene: İlgili psikiyatri hekimi tarafından yapılan detaylı klinik görüşme, psikometrik testler ve geçmiş tedavi öyküsünün (epikriz) incelenmesi.
- Heyet Değerlendirmesi: Elde edilen bulguların, "Erişkinler İçin Engellilik Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelik" hükümlerine göre puanlanması.
Psikiyatrik Değerlendirmede Temel Kriterler: "Tedaviyle Düzelme" İlkesi
Fiziksel hastalıklardan farklı olarak, psikiyatrik rahatsızlıklarda oranlar belirlenirken en kritik ayrım "Tedavi edilebilirlik" ve "İşlevsellik" düzeyidir. Sağlık kurulu, oran verirken şu üç sınıflandırmayı temel alır:
- Tedavi ile Tam Düzelen: Hastalık mevcuttur ancak ilaç veya terapi ile kişi tamamen normal yaşamına dönebilmektedir. (Genellikle oran verilmez veya %0 verilir).
- Tedavi ile Kısmen Düzelen: Kişi tedavi görmektedir ancak hastalığın belirtileri hafif de olsa devam etmekte, iş ve sosyal yaşamı kısmen etkilenmektedir.
- Tedavi ile Düzelmeyen (Kronik/Ağır): Düzenli tedaviye rağmen belirtiler gerilememekte, kişi kendine bakım, iş ve sosyal uyum konusunda ağır kayıplar yaşamaktadır.
Önemli Not: Psikiyatrik raporlarda "süreli" (genellikle 1 yıl) rapor verilmesi sık rastlanan bir durumdur. Bunun nedeni, ruhsal hastalıkların zaman içinde iyileşme veya kötüleşme gösterebilmesidir. Kalıcı (süresiz) raporlar genellikle hastalığın kronikleştiği ve iyileşme umudunun kalmadığı durumlarda verilir.
Hastalık Bazlı Engelli Raporu Oranları Cetveli
Aşağıda yer alan oranlar, ilgili resmi yönetmelik cetvellerinden referans alınarak derlenmiştir. Her hasta kendi özel durumuna göre değerlendirilir, ancak genel çerçeve şu şekildedir:
1. Şizofreni ve Benzeri Psikotik Bozukluklar
Şizofreni, şizoaffektif bozukluk ve sanrısal bozukluklar, işlevselliği en çok etkileyen hastalık grubudur.
- Tedaviyle işlevselliği kısmen düzelenler: %45
- Tedaviyle işlevselliği düzelmeyenler (Ağır Tanı): %80
Şizofreni hastaları için verilen %80'lik oran, genellikle "Tam Bağımlı" veya "Ağır Engelli" statüsünü de beraberinde getirebilir, ancak bu durum hastanın öz bakım becerilerine bağlıdır.
2. Bipolar Bozukluk (İki Uçlu Duygudurum Bozukluğu)
Bipolar bozuklukta (Manik-Depresif), atakların sıklığı ve ataklar arasındaki iyileşme dönemleri oranı belirler.
- Tedavi ile işlevselliği tam düzelen: %0
- Tedavi ile işlevselliği kısmen düzelen: %40
- Tedavi ile işlevselliği düzelmeyen: %70
Bipolar bozuklukta %40 oranı, engelli haklarından (EKPSS, vergi indirimi vb.) yararlanmak için kritik bir eşiktir ve hastaların büyük bir kısmı bu kategoride yer alır.
3. Depresif Bozukluklar (Kronik Depresyon)
Her depresyon hastası engelli raporu alamaz. Rapor için depresyonun kronikleşmesi ve tedaviye dirençli olması gerekir.
- Tedavi ile işlevselliği tam düzelen: %0
- Tedavi ile işlevselliği kısmen düzelen: %20
- Tedavi ile işlevselliği düzelmeyen: %40
Görüldüğü üzere, sadece ağır ve tedaviye yanıt vermeyen depresyon vakaları %40 barajını aşabilmektedir.
4. Anksiyete (Kaygı) Bozuklukları ve Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB)
Yaygın anksiyete, panik bozukluk ve OKB gibi durumlarda oranlar genellikle daha düşüktür.
- Tedavi ile işlevselliği tam düzelen: %0
- Tedavi ile işlevselliği kısmen düzelen: %20
- Tedavi ile işlevselliği düzelmeyen: %40
Anksiyete bozukluklarında %40 ve üzeri oran almak oldukça zordur ve genellikle çok ağır, kişinin evden çıkmasını dahi engelleyen vakalarda görülür.
5. Zeka Geriliği (Mental Retardasyon)
Zeka geriliğinde oranlar, yapılan IQ testleri sonucuna göre belirlenir. Bu grup, psikiyatrik/nörolojik değerlendirmenin ortak alanına girebilir.
- Sınırda Zeka (IQ: 70-80): %25
- Hafif Düzeyde Zeka Geriliği (IQ: 50-69): %50
- Orta Düzeyde Zeka Geriliği (IQ: 35-49): %70
- Ağır Düzeyde Zeka Geriliği (IQ: 20-34): %90
- Çok Ağır Düzeyde Zeka Geriliği (IQ: 20 altı): %100
6. Otizm Spektrum Bozuklukları
Otizm ve Asperger sendromu gibi yaygın gelişimsel bozukluklarda oranlar yüksektir.
- Hafif düzeyde (Yaygın Gelişimsel Bozukluk): %40
- Belirgin düzeyde: %60
- Ağır düzeyde: %80
Birden Fazla Hastalık Durumunda Hesaplama: Balthazard Formülü
Eğer bir kişide birden fazla hastalık varsa (örneğin; hem Bipolar Bozukluk hem de Diyabet), bu oranlar basitçe toplanmaz (40 + 20 = 60 denmez). Bunun yerine Balthazard Formülü kullanılır.
Hesaplama Mantığı Nasıldır?
- Tüm hastalıkların engel oranları ayrı ayrı belirlenir.
- En yüksek oran, kişinin toplam vücut bütünlüğünden (100) çıkarılır.
- Kalan rakam, ikinci sıradaki hastalığın oranı ile çarpılır ve 100'e bölünür.
- Çıkan sonuç, ilk (en yüksek) orana eklenir.
Bu yöntem, kişinin engel oranının matematiksel olarak %100'ü aşmasını engellemek ve kümülatif etkiyi doğru ölçmek için kullanılır. Psikiyatrik rahatsızlıkların yanına eklenen fiziksel rahatsızlıklar, toplam oranı artırarak hak kazanımını kolaylaştırabilir.
Psikiyatrik Rapor "Süreli" mi "Süresiz" mi Olmalı?
Rapor başvurusunda bulunanların en çok endişe ettiği konulardan biri raporun geçerlilik süresidir.
Süreli Raporlar
Psikiyatrik hastalıkların doğası gereği, doktorlar genellikle ilk başvuruda 1 yıl süreli rapor vermeyi tercih ederler. Bunun nedenleri şunlardır:
- İlaç tedavisiyle iyileşme potansiyelinin gözlemlenmesi.
- Hastalığın alevlenme ve sönme dönemlerinin takibi.
- Kişinin simülasyon (hastalık taklidi) yapıp yapmadığının zaman içinde anlaşılması.
Süreli raporlarda, süre bitimine yakın hastanın tekrar heyete girmesi gerekir. Eğer hastalık stabil seyrederse, heyet sonraki başvurularda süreyi uzatabilir veya raporu sürekliye çevirebilir.
Süresiz (Sürekli) Raporlar
Genellikle genetik kökenli, doğuştan gelen veya yıllarca süren tedavilere rağmen hiçbir düzelme belirtisi göstermeyen durumlarda (Örneğin; Ağır Şizofreni, Ağır Zeka Geriliği, İleri Evre Demans) süresiz rapor düzenlenir. Süresiz raporu olan bireylerin, aksi bir şikâyet veya ihbar olmadıkça rapor yenilemelerine gerek yoktur.
Psikiyatrik Engelli Raporunun Sağladığı Haklar
%40 ve üzeri oranda engelli raporu almak, bireye anayasal ve sosyal pek çok hak tanır. Bu haklar, bireyin topluma entegrasyonunu kolaylaştırmayı amaçlar.
1. EKPSS ve Kamuda İstihdam
Psikiyatrik tanısı olan bireyler, %40 ve üzeri raporla EKPSS'ye (Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı) girebilirler. Ruhsal ve duygusal engelliler, genellikle kendi engel grupları içinde, algı ve muhakeme yeteneklerine uygun sorularla sınava tabi tutulurlar.
2. Erken Emeklilik (Vergi İndirimi ile Emeklilik)
Çalışan engelli bireyler, Gelir İdaresi Başkanlığı'ndan vergi indirimi hakkı elde etmeleri durumunda, yaş şartına takılmadan, sadece sigortalılık süresi ve prim gün sayısını doldurarak erken emekli olabilirler.
3. Malulen Emeklilik
Eğer kişinin çalışma gücü kaybı %60 ve üzerindeyse ve bu durum sigortalı işe başladıktan sonra ortaya çıktıysa, malulen emeklilik hakkı doğabilir. Psikiyatrik hastalıklarda malulen emeklilik için hastalığın "çalışmaya olanak vermeyecek düzeyde ağır" olması şartı aranır.
4. ÖTV Muafiyetli Araç Alımı (Önemli Ayrım)
Fiziksel engellerden farklı olarak, psikiyatrik rahatsızlıklarda ÖTV muafiyetli araç alabilmek için rapor oranının %90 ve üzeri olması şarttır. %40 veya %80 gibi oranlarla, kişi kendi üzerine ÖTV indirimli araç alamaz. Ayrıca, %90 üzeri raporla alınan aracı kullanacak kişiler için vasi kararı ve mahkeme izni gibi ek hukuki prosedürler gerekebilir.
5. Diğer Sosyal Haklar
- Ücretsiz Ulaşım: Şehir içi toplu taşıma araçlarından ücretsiz yararlanma.
- Su ve Elektrik İndirimi: Belediyelere göre değişmekle birlikte su faturalarında %30-%50 arası indirim.
- Emlak Vergisi Muafiyeti: Tek evi olan (200 metrekareyi geçmemek şartıyla) engelliler emlak vergisinden muaftır.
Rapor Alırken Dikkat Edilmesi Gereken Püf Noktalar
Rapor sürecinin sağlıklı ilerlemesi ve hak kaybı yaşanmaması için şu hususlara dikkat edilmelidir:
- Düzenli Takip: Heyete girmeden önce, hastalığınızın geçmişini belgeleyen tüm evrakların (eski raporlar, ilaç dökümleri, yatış epikrizleri) hazır olması çok önemlidir. Düzenli doktor kontrolüne gitmemiş birinin "tedaviye dirençli" olduğunu kanıtlaması zordur.
- İlaç Kullanımı: İlaçlarınızı düzenli kullandığınızı ve buna rağmen iyileşmediğinizi (veya kısmen iyileştiğinizi) kanıtlamanız gerekir. İlaç raporları bu noktada belirleyicidir.
- İfade Tutarlılığı: Heyet doktorlarına şikayetlerinizi anlatırken abartıdan uzak, yaşadığınız gerçek zorlukları net bir şekilde ifade etmelisiniz. Uyku düzeni, insan ilişkileri, iş hayatındaki başarısızlıklar gibi somut örnekler verilmelidir.
Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
Soru: Psikiyatrik engelli raporu almak ehliyetimi etkiler mi? Cevap: Evet, etkileyebilir. Özellikle şizofreni, bipolar bozukluk gibi tanılarda ve ağır ilaç kullanımlarında, sürücü sağlık şartları yönetmeliği gereği ehliyetinize kısıtlama getirilebilir veya düzenli kontrol şartı konulabilir. Heyet, kişinin araç kullanmasının güvenli olup olmadığına ayrıca karar verir.
Soru: Anksiyete bozukluğu ile %40 rapor alabilir miyim? Cevap: Yalnızca hafif veya orta düzeyde anksiyete ile %40 oranına ulaşmak zordur. Genellikle "Tedavi ile işlevselliği kısmen düzelen" kategorisinde %20 oran verilir. Ancak durum çok ağırsa ve tedaviye yanıt vermiyorsa %40 ihtimali vardır.
Soru: Psikiyatrik rapor sicilime işler mi, iş bulmamı engeller mi? Cevap: Engelli raporu adli sicil kaydı (sabıka) değildir. Ancak E-Nabız ve SGK kayıtlarında hastalığınız ve raporunuz görünür. Engelli kadrosundan işe girerken bu bir avantajdır. Normal statüde işe girerken ise, işyeri hekimi "ağır ve tehlikeli işlerde çalışamaz" raporu verebilir.
Soru: İlaçlarımı kullanmayı bırakırsam raporum iptal olur mu? Cevap: Raporunuz anında iptal olmaz ancak süreli raporunuz varsa, yenileme zamanı geldiğinde heyet kan tahlili veya ilaç geçmişi isteyebilir. İlaç kullanmadığınız görülürse "tedavi reddi" veya "iyileşme" olarak yorumlanıp oran düşürülebilir.
Psikiyatrik hastalıklarda engelli raporu, bireyin yaşadığı zorlukların yasal zeminde kabul görmesi ve yaşamın kolaylaştırılması adına atılan bir adımdır. Şizofreni, Bipolar Bozukluk veya Zeka Geriliği gibi durumlarda verilen oranlar, kişinin tedavi geçmişine ve işlevsellik kaybına göre titizlikle belirlenir.
Eğer siz veya bir yakınınız ruhsal bir hastalıkla mücadele ediyorsa ve bu durum yaşamınızı kısıtlıyorsa, haklarınızı öğrenmekten ve yetkili sağlık kuruluşlarına başvurmaktan çekinmeyin. Unutmayın, bu rapor bir etiket değil, sosyal yaşama eşit katılım için bir araçtır.
Bu rehber bilgilendirme amaçlıdır. Nihai karar ve oranlar, mevzuata göre yetkili Sağlık Kurulu Heyetleri tarafından belirlenir.
