Bipolar Bozukluk ve Şizofreni Hastalarının Yasal Hakları: Kapsamlı Rehber

Kronik psikiyatrik rahatsızlıklar, bireyin sadece sağlık durumunu değil, sosyal yaşamını, iş hayatını ve hukuki statüsünü de etkileyen süreçlerdir. Bipolar bozukluk (iki uçlu duygu durum bozukluğu) ve şizofreni tanısı almış bireyler, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve ilgili kanunlar nezdinde diğer tüm vatandaşlar gibi temel haklara sahiptir; ancak durumlarının hassasiyeti nedeniyle pozitif ayrımcılık ilkesiyle korunan ek haklarla da desteklenmişlerdir.

Bu rehber, tedavi sürecinden iş hayatına, vesayet işlemlerinden cezai ehliyete kadar tüm yasal haklarınızı anlaşılır bir dille detaylandırmaktadır.

1. Sağlık Hizmetlerine Erişim ve Hasta Hakları

Her bireyin en temel hakkı, insan onuruna yakışır şekilde sağlık hizmeti almaktır. Psikiyatrik tanısı olan bireyler için bu haklar, Hasta Hakları Yönetmeliği ile güvence altına alınmıştır.

Bilgilendirme ve Rıza Hakkı

Bipolar veya şizofreni tanısı almış bir hasta, bilinci açık olduğu ve ayırt etme gücüne sahip olduğu (remisyon/iyilik dönemleri) sürece, kendisine uygulanacak tedavi hakkında bilgi alma ve tedaviyi reddetme hakkına sahiptir. Hekim, hastaya tedavinin faydalarını, olası yan etkilerini ve tedavi edilmezse doğacak sonuçları anlatmakla yükümlüdür.

Önemli Not: Hastanın ayırt etme gücünün bulunmadığı akut atak dönemlerinde, yasal temsilcinin (vasi veya veli) onayı alınarak tedavi süreci yürütülür.

Mahremiyet ve Gizlilik

Hasta-hekim gizliliği esastır. Hastanın izni olmaksızın, tıbbi bilgilerin üçüncü şahıslarla, işverenle veya yakın akrabalarla (hayati tehlike arz eden durumlar hariç) paylaşılması Türk Ceza Kanunu kapsamında suç teşkil eder.

2. Zorunlu Yatış (İstem Dışı Tedavi) Prosedürü

Hasta yakınlarını ve hastaları en çok endişelendiren konulardan biri hastaneye yatış sürecidir. Türk Medeni Kanunu (TMK), kişinin özgürlüğünün kısıtlanmasını sıkı kurallara bağlamıştır.

TMK Madde 432: Özgürlüğün Kısıtlanması

Yasa koyucu, toplum güvenliği ve kişinin kendi güvenliği için belirli şartlar altında zorunlu yatışa izin verir. Şizofreni veya bipolar bozukluğun manik/depresif ataklarında kişi;

1. Kendine zarar verme riski taşıyorsa (intihar eğilimi),
2. Çevresine zarar verme riski taşıyorsa (saldırganlık),
3. Kendi bakımını gerçekleştiremeyecek kadar yeti yitimi yaşıyorsa,
4. Ve bu durum başka bir şekilde önlenemiyorsa,

Resmi bir sağlık kurumuna yerleştirilebilir. Bu işlem genellikle valilik, kaymakamlık veya mahkeme kararı ile gerçekleşir.

İtiraz Hakkı

Zorunlu yatış kararına karşı hasta veya hasta yakınları Sulh Hukuk Mahkemesi’ne itiraz edebilir. Mahkeme, bağımsız bir bilirkişi heyetinden rapor isteyerek yatışın gerekliliğini denetlemek zorundadır.

3. Medeni Haklar: Ehliyet ve Vesayet Kurumu

Psikiyatrik bir tanıya sahip olmak, kişinin medeni haklarını (evlenme, boşanma, miras, oy kullanma) doğrudan elinden almaz. Burada belirleyici olan kriter "Ayırt Etme Gücü" ve **"Fiil Ehliyeti"**dir.

Vesayet Altına Alınma (Kısıtlanma)

TMK Madde 405'e göre; akıl hastalığı veya akıl zayıflığı nedeniyle işlerini göremeyen veya korunması için sürekli yardıma ihtiyacı olan kişiler kısıtlanarak vesayet altına alınabilir.

1. Vasi Atanması: Mahkeme, hastanın mali ve hukuki işlemlerini yönetmesi için bir vasi atar. Vasi, hastanın adına imza atar, borçlanır veya mal varlığını yönetir.
2. Yasal Danışman: Eğer kişinin durumu tam kısıtlamayı gerektirmiyor ancak bazı işlemlerde onaya ihtiyaç duyuyorsa, mahkeme "yasal danışman" atayabilir.

Evlenme ve Boşanma

1. Evlenme: Şizofreni veya bipolar hastaları evlenebilir. Ancak, evlendirme memuru şüpheye düşerse sağlık kurulu raporu isteyebilir. Raporda "evlenmesinde tıbbi sakınca yoktur" ibaresi yer almalıdır.
2. Boşanma: Eşlerden birinin akıl hastası olması ve bu durumun ortak hayatı diğer eş için çekilmez hale getirmesi, TMK 165. maddeye göre özel bir boşanma sebebidir. Ancak hastalığın "iyileşemez" olduğunun sağlık kurulu raporuyla tespit edilmesi gerekir.

4. Engelli Sağlık Kurulu Raporu ve Hakları

Bipolar bozukluk ve şizofreni, kronik nitelik taşıdığında engelli statüsünde değerlendirilebilir. Haklardan yararlanmak için tam teşekküllü bir devlet hastanesinden Engelli Sağlık Kurulu Raporu alınması şarttır.

Engel Oranları Nasıl Belirlenir?

Hastalığın şiddetine ve tedaviye verdiği yanıta göre oranlar değişir:

Not: Bu oranlar "Erişkinler İçin Engellilik Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelik" hükümlerine göre hekim heyeti tarafından belirlenir.

Rapor ile Elde Edilen Haklar

1. Vergi İndirimi: Gelir vergisinde sakatlık indiriminden yararlanarak maaşta artış sağlanır.
2. Ücretsiz Ulaşım: %40 ve üzeri raporla belediye otobüsleri, metro ve vapurlardan ücretsiz; trenlerden indirimli/ücretsiz yararlanılabilir.
3. Su ve Elektrik İndirimi: İlgili belediye ve kurumlara başvurarak fatura indirimleri alınabilir.
4. ÖTV Muafiyeti: Oran ve fiziksel kısıtlılık durumuna göre (genellikle %90 ve üzeri veya özel tertibat gereksinimi) araç alımında vergi avantajı sağlanabilir. Ancak psikiyatrik rahatsızlıklarda vasi kararı ve ek prosedürler gerekebilir.

5. Çalışma Hayatı ve İstihdam Hakları

Birçok hasta için en önemli soru şudur: "Bipolar veya şizofreni hastası çalışabilir mi?" Cevap: Evet, çalışabilir ve devlet bunu teşvik eden yasalara sahiptir.

EKPSS (Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı)

%40 ve üzeri engelli raporu olan hastalar, EKPSS'ye girerek devlet memuru olabilirler. Ruhsal ve duygusal rahatsızlığı olan adaylar için sınav ortamında özel düzenlemeler yapılabilmektedir.

Özel Sektörde Engelli Kotası

4857 sayılı İş Kanunu gereği, 50 ve üzeri çalışanı olan özel sektör işyerleri %3 oranında engelli personel çalıştırmak zorundadır. Bu kota, psikiyatrik tanılı bireylerin istihdamı için önemli bir kapıdır.

İşyerinde Ayrımcılık Yasağı

İşveren, çalışanın hastalığı nedeniyle iş akdini haksız yere feshedemez veya çalışana mobbing uygulayamaz. Hastalığın performansı etkilediği durumlarda işveren, öncelikle çalışanın durumuna uygun daha hafif bir görev (iş değişikliği) önermekle yükümlüdür.

6. Emeklilik Hakları: Malulen ve Erken Emeklilik

Çalışma gücünü hastalığı nedeniyle kaybeden bireyler için sosyal güvenlik sistemi iki ana yol sunar.

Malulen Emeklilik

İşe girdikten sonra ortaya çıkan veya ilerleyen rahatsızlıklar için geçerlidir.

1. Şartlar: Çalışma gücünün en az %60'ını kaybetmiş olmak, en az 10 yıl sigortalılık süresi ve 1800 gün prim ödemiş olmak gerekir.
2. Önemli: Eğer kişi işe ilk girdiği tarihte zaten "malul" sayılacak derecede hastaysa (%60 üzeri), malulen emekli olamaz; bunun yerine yaşlılık emekliliği (erken emeklilik) hükümlerinden yararlanır.

Engelli Hakkıyla Erken Emeklilik

%40 ve üzeri raporu olan ve vergi indiriminden yararlanan çalışanlar, yaş şartını beklemeden, sigortalılık süresi ve prim gün sayısını (kademeli olarak değişir, örneğin 15 yıl 3600 gün gibi) doldurduklarında emekli olabilirler.

7. Cezai Ehliyet (Ceza Sorumluluğu)

Türk Ceza Kanunu (TCK) Madde 32, akıl hastalığının ceza sorumluluğuna etkisini düzenler.

1. Tam Ehliyetsizlik (TCK 32/1): İşlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayan veya davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmış kişilere (örn: şizofreni atağında suç işlenmesi) ceza verilmez. Bunun yerine, güvenlik tedbiri olarak yüksek güvenlikli sağlık kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar.
2. Azalmış Ehliyet (TCK 32/2): Davranışlarını yönlendirme yeteneği azalmış ancak tamamen yok olmamış kişilerde ceza indirimi uygulanabilir veya ceza yerine güvenlik tedbirine hükmedilebilir.

Dikkat: Bipolar bozukluğun "remisyon" (iyilik) döneminde işlenen suçlarda kişi tam sorumlu tutulabilir. Her vaka, Adli Tıp Kurumu tarafından ayrı ayrı değerlendirilir.

8. Hasta Yakınlarına Yönelik Haklar (Evde Bakım Maaşı)

Ağır düzeyde şizofreni veya bipolar bozukluğu olan ve "Tam Bağımlı" ibareli rapora sahip hastaların bakımını üstlenen yakınlarına devlet desteği sağlanır.

1. Evde Bakım Aylığı: Hastanın raporunda "Tam Bağımlı" ifadesi olması ve hane içinde kişi başına düşen gelirin asgari ücretin üçte ikisinden az olması durumunda, hastaya bakan kişiye aylık maaş bağlanır.

Haklarınızın Bilincinde Olun

Bipolar bozukluk ve şizofreni, sadece tıbbi birer tanı değil, hukuki boyutları olan yaşam deneyimleridir. Yasalar, hastayı toplumdan soyutlamayı değil, haklarını koruyarak topluma entegre etmeyi amaçlar.

Haksız bir durumla karşılaştığınızda:

1. Alo 184 SABİM (Sağlık Bakanlığı İletişim Merkezi) hattını arayabilirsiniz.
2. Bulunduğunuz ilin Barosu'nun Adli Yardım Bürosu'na başvurarak ücretsiz avukat desteği talep edebilirsiniz.
3. Hasta hakları birimlerine şikayette bulunabilirsiniz.

Unutmayın, hastalığınız kimliğinizin tamamı değildir ve yasal haklarınız sizin en güçlü kalkanınızdır.

Sıkça Sorulan Sorular

Soru: Bipolar hastasıyım, ehliyet alabilir miyim?

Cevap: Evet, alabilirsiniz. Ancak sürücü olur raporu alırken psikiyatri muayenesi zorunludur. Hekim, durumunuzu değerlendirerek belirli periyotlarla (örneğin 6 ayda bir veya yılda bir) sağlık kontrolü şartıyla ehliyet verebilir.

Soru: Şizofreni hastası miras reddedebilir mi?

Cevap: Eğer kişi vesayet altındaysa, bu işlemi vasi, Sulh Hukuk Mahkemesi'nin izni ile yapabilir. Kişinin ayırt etme gücü yerindeyse kendi iradesiyle yapabilir.

Soru: Raporumun süresi bitti, haklarım kaybolur mu?

Cevap: Süreli raporlarda süre bitiminde haklar askıya alınır. Rapor yenilendiğinde haklar devam eder. Kronik durumlarda "Sürekli" ibareli rapor talep edilmesi önerilir.