DEHB ve Anksiyete, Hangisi Hangisi? Belirtileri Ayırt Etme ve Birlikte Görülme Durumları

Önemli bir iş projesi üzerinde çalışmaya çalışıyorsunuz. E-postalar birikiyor, teslim tarihi yaklaşıyor ama siz bir türlü başlayamıyorsunuz. Zihniniz, yapmanız gereken iş yerine, o an ilgisiz onlarca farklı düşünceye mi kayıyor; pencereden geçen bir kuş, dün izlediğiniz bir filmin repliği, akşam ne yiyeceğiniz... Yoksa zihniniz, "Ya bu projeyi yetiştiremezsem?", "Ya patronum beğenmezse ve işten çıkarılırsam?", "Herkes benim ne kadar yetersiz olduğumu anlayacak" gibi felaket senaryolarıyla dolu bir endişe girdabının içinde mi?

Bir arkadaş grubunda sohbet ederken, karşınızdakinin sözünü sürekli kesiyor, konudan konuya atlıyor ve bir an sonra sıkılıp telefonunuza mı sarıyorsunuz? Yoksa, "Acaba sıkıcı mı görünüyorum?", "Söyleyeceğim şey aptalca mı olacak?", "Herkes beni mi yargılıyor?" gibi düşüncelerle kalbiniz sıkışıyor, avuçlarınız terliyor ve o ortamdan bir an önce kaçmak mı istiyorsunuz?

Bu iki senaryo da, dışarıdan bakıldığında benzer sonuçlar doğurur: Odaklanamama, erteleme, sosyal zorluklar, içsel bir huzursuzluk... Ancak bu benzer belirtilerin altında, birbirinden tamamen farklı iki motor çalışıyor olabilir. Biri, beynin yönetici işlevlerindeki nörogelişimsel bir farklılık olan Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB). Diğeri ise, beynin alarm sisteminin aşırı aktifleşmesiyle karakterize olan Anksiyete Bozukluğu.

Bu iki durum, modern psikiyatrinin en sık karşılaşılan, en çok birbiriyle karıştırılan ve en sık birlikte görülen (komorbid) iki durumudur. Bu kafa karışıklığı, sadece akademik bir meraktan ibaret değildir. Bu, doğru tedaviye ulaşmanın önündeki en büyük engeldir. DEHB'li birine sadece anksiyete tedavisi uygulamak, gürültülü bir motorun sesini kısmaya çalışırken, motorun kendisindeki arızayı görmezden gelmek gibidir. Anksiyeteli birine yanlışlıkla DEHB ilacı vermek ise, zaten alarmda olan bir sinir sistemine daha fazla uyaran vermek gibi tehlikeli sonuçlar doğurabilir.

Bu kapsamlı rehberin amacı, bu iki karmaşık dünyanın haritasını çıkarmak ve aralarındaki o ince ama hayati sınırları net bir şekilde çizmektir. DEHB ve Anksiyetenin hangi belirtilerde örtüştüğünü, ancak en önemlisi, bu belirtilerin altındaki "neden"lerin nasıl tamamen farklı olduğunu somut örneklerle anlatacağız. Sıklıkla neden bir arada bulunduklarını ve birbirlerini nasıl acımasız bir döngüyle beslediklerini keşfedeceğiz. En önemlisi, bu belirsizlik sisinin içinde kaybolmak yerine, doğru teşhise ve size özel doğru tedaviye giden yolun nereden geçtiğini göstereceğiz.

Eğer bu satırlarda kendi mücadelenizi görüyorsanız, bilmelisiniz ki yaşadığınız kafa karışıklığı son derece normaldir. Ve bu karışıklığa bir son vermek, sizin elinizdedir. Bu yolculuktaki en net, en güvenli ve en aydınlatıcı ilk adım, bu karmaşık tabloyu sizin için yorumlayabilecek bir uzmana başvurmak, yani bir psikiyatri randevusu almaktır.

Hızlı Cevap: DEHB ve Anksiyete Arasındaki Temel Fark Nedir?

DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) ve Anksiyete Bozukluğu arasındaki en temel fark, belirtilerin altındaki kök nedendir. Her ikisi de odaklanma güçlüğü, huzursuzluk ve ertelemeye neden olsa da, bu davranışların motivasyonu farklıdır. DEHB, beynin yönetici işlevlerindeki nörogelişimsel bir zorluktan kaynaklanır; odaklanma sorunu genellikle görevin sıkıcı veya yeterince uyarıcı olmamasından, huzursuzluk ise beynin uyarılma ihtiyacından ileri gelir. Anksiyete ise, beynin alarm sisteminin aşırı aktif olmasından kaynaklanan, korku temelli bir durumdur; odaklanma sorunu genellikle "ya eğer" diye başlayan endişeli düşüncelerden, huzursuzluk ise sürekli bir tehdit beklentisinden kaynaklanır. Bu iki durumun birlikte görülmesi (komorbidite) çok yaygındır ve genellikle birbirini tetikler. DEHB'nin yarattığı günlük yaşam zorlukları, anksiyeteye neden olabilir. Doğru ayrımı yapmak ve etkili bir tedavi planı oluşturmak için, kişinin çocukluk öyküsünü de içeren detaylı bir değerlendirme yapılması şarttır. Bu nedenle, bu belirtileri yaşayan birinin kendi kendine teşhis koymaya çalışmak yerine, mutlaka bir psikiyatri randevusu alarak bir uzmana danışması kritik önem taşır.

Bölüm 1: Ortak Zemin - Belirtilerdeki Kafa Karıştırıcı Benzerlikler

DEHB ve Anksiyeteyi birer Venn şeması olarak düşünürsek, kesişim kümeleri şaşırtıcı derecede geniştir. İşte bu kesişim kümesinde yer alan ve en çok kafa karışıklığına neden olan belirtiler:

1. Konsantrasyon Güçlüğü ve Odaklanamama

Bu, belki de en büyük örtüşme alanıdır. Her iki durumda da kişi, bir göreve odaklanmakta veya dikkatini sürdürmekte zorlanır.

1. Dışarıdan Görünen: Bir toplantıda dalıp gitmek, bir kitabı okurken aynı paragrafı defalarca başa sarmak, bir konuşmayı takip edememek.
2. Fark Nerede?: Asıl fark, zihnin neden ve nereye gittiğindedir. Bu konuyu bir sonraki bölümde derinlemesine inceleyeceğiz.

2. İçsel ve Dışsal Huzursuzluk (Restlessness)

Her iki durumda da kişi, sakin bir şekilde oturamama, yerinde duramama veya sürekli bir "gerginlik" hali yaşayabilir.

1. Dışarıdan Görünen: Bacak sallamak, parmaklarla masaya vurmak, sürekli kıpırdanmak, rahat bir pozisyon bulamamak.
2. Fark Nerede?: Bu huzursuzluğun kaynağı ve amacı farklıdır. Anksiyetede bu, bedenin "savaş ya da kaç" modunda olmasının bir sonucu olan fiziksel bir gerginliktir. DEHB'de ise, bu genellikle beynin düşük uyarılma seviyesini dengelemek için bir "stimülasyon" arama ihtiyacı veya bastırılmış bir hiperaktivitedir.

3. Erteleme Alışkanlığı (Procrastination)

Her iki durumda da önemli görevler son ana kadar ertelenir.

1. Dışarıdan Görünen: Projeleri zamanında bitirememek, faturaları ödemeyi unutmak, önemli telefon görüşmelerini sürekli olarak "yarına" bırakmak.
2. Fark Nerede?: Bu ertelemenin ardındaki korku farklıdır. Anksiyetede erteleme, genellikle bir başarısızlık korkusu veya mükemmeliyetçilikten kaynaklanır. Kişi, görevi mükemmel bir şekilde yapamayacağından o kadar çok korkar ki, hiç başlamamayı tercih eder. DEHB'de ise erteleme, beynin yönetici işlevlerindeki bir bozukluğun sonucudur. Göreve başlama (task initiation), planlama ve organize etme becerilerindeki zorluk nedeniyle, beyin o ilk adımı atmakta zorlanır. Görev, sıkıcı veya bunaltıcı göründüğü için, beyin anlık tatmin sağlayan daha ilginç bir aktiviteye yönelir.

4. Uyku Sorunları

Her iki durumda da uykuya dalmak veya uykuda kalmak bir mücadeleye dönüşebilir.

1. Dışarıdan Görünen: Geceleri yatakta dönüp durmak, sabahları yorgun uyanmak.
2. Fark Nerede?: Anksiyetede uyku sorununun nedeni, genellikle zihnin endişe döngülerinden çıkamamasıdır. Zihin, günün olaylarını analiz eder, geleceğin felaket senaryolarını yazar ve bir türlü "kapanamaz". DEHB'de ise, uyku sorunlarının birkaç nedeni olabilir. Birincisi, beynin hiperaktif olması ve geceleri bile "susmamasıdır". İkincisi, birçok DEHB'li bireyde, biyolojik saatin (sirkadiyen ritim) doğal olarak daha geçe ayarlı olduğu "gecikmiş uyku fazı sendromu" görülür. Üçüncüsü ise, gün içinde ertelenen işlerin gece akla gelmesi ve yarattığı strestir.

5. Sosyal Zorluklar

Her iki durumda da sosyal etkileşimler zorlayıcı ve yorucu olabilir.

1. Dışarıdan Görünen: Sosyal ortamlardan kaçınma, sohbetleri sürdürmede zorluk, kendini "garip" veya "uyumsuz" hissetme.
2. Fark Nerede?: Sosyal Anksiyete Bozukluğu'nda, sorun tamamen yargılanma korkusudur. Kişi, reddedilmekten, küçük düşmekten veya aptalca bir şey söylemekten korktuğu için sosyal ortamlardan kaçınır. DEHB'de ise sosyal zorluklar, yine yönetici işlevlerle ilgilidir. Kişi, dürtüsel olarak başkalarının sözünü kesebilir, sıkıldığı için sohbetin ortasında dalıp gidebilir (bu da kaba görünmesine neden olur), sosyal ipuçlarını (beden dili, ses tonu) kaçırabilir veya aynı anda birden fazla konuşmayı takip etmekte zorlandığı için aşırı uyarılabilir. Korku değil, beceri eksikliği ön plandadır.

Bölüm 2: Ayırt Edici Tanı - "Neden" Sorusu Her Şeyi Değiştirir

Gördüğünüz gibi, belirtilerin "ne" olduğu genellikle aynıdır. Farkı yaratan, o belirtinin altındaki "neden" sorusunun cevabıdır. İşte bu, bir uzmanın değerlendirme sırasında yapmaya çalıştığı en önemli şeydir. Kendinize bu "neden" sorusunu sormak, kendi deneyiminizi anlamanız için de bir aydınlanma yaratabilir.

"Odaklanamıyorum, çünkü..." Testi

1. Anksiyete'nin "Neden"i (Korku Temelli): "...zihnim, 'ya eğer' diye başlayan felaket senaryolarıyla dolu. Patronumun e-postasına odaklanamıyorum, çünkü sürekli 'Ya beni eleştirirse?', 'Ya bu işi beğenmezse?' diye düşünüyorum. Zihnim gelecekteki potansiyel bir tehditle meşgul."
2. DEHB'nin "Neden"i (İlgi/Uyarılma Temelli): "...bu rapor inanılmaz derecede sıkıcı. Beynim, adeta daha ilginç bir şey bulmak için yalvarıyor. Dışarıdaki siren sesi, masamdaki ataç, aklıma gelen alakasız bir anı... Her şey, bu sıkıcı rapordan daha çekici geliyor. Ama ilginç bir video oyunu oynasam, saatlerce yerimden kalkmadan odaklanabilirim."

"Huzursuzum, çünkü..." Testi

1. Anksiyete'nin "Neden"i (Gerginlik Temelli): "...bedenim, sanki kötü bir şey olacakmış gibi sürekli gergin. Kaslarım kasılmış, midem düğüm düğüm. Bu, sakinleşemeyen bir alarm hali."
2. DEHB'nin "Neden"i (Stimülasyon/Enerji Temelli): "...beynimin 'şarjı' düşük ve onu uyandırmak için hareket etmem gerekiyor. Ya da tam tersi, içimde o kadar çok birikmiş enerji var ki, onu bir şekilde dışarı atmam gerekiyor. Oturmak, fiziksel bir acı gibi geliyor."

"Sosyal Ortamlardan Kaçınıyorum, çünkü..." Testi

1. Anksiyete'nin "Neden"i (Yargılanma Korkusu Temelli): "...herkesin beni izlediğini, ne kadar garip veya sıkıcı olduğumu düşündüğünü hissediyorum. Yanlış bir şey söyleyip rezil olmaktan ölümüne korkuyorum."
2. DEHB'nin "Neden"i (Yönetici İşlev ve Aşırı Uyarılma Temelli): "...aynı anda birden fazla konuşmayı takip etmek beynimi yoruyor. Gürültü ve kalabalık, duyularımı aşırı yüklüyor ve başım ağrımaya başlıyor. Ayrıca, sıkılıp dalıp gitmekten veya dürtüsel olarak birinin sözünü kesip kaba görünmekten de endişe ediyorum."

Bu "neden" sorusunun cevabını bulmanın en kesin yolu ise, kişinin hayat hikayesine, özellikle de çocukluğuna bakmaktır.

Bölüm 3: Zaman Çizelgesi - Çocukluğun Rolü

Bu, bir psikiyatristin ayırıcı tanıda kullandığı en önemli araçlardan biridir.

1. DEHB, Nörogelişimsel Bir Durumdur: Bu ne demektir? Bu, beynin gelişim sürecindeki bir farklılıktır ve belirtileri çocukluktan beri, genellikle 7 yaşından önce mevcuttur. DEHB'li bir yetişkin, geriye dönüp baktığında, ilkokulda da dikkatini toplamakta zorlandığını, sık sık eşyalarını kaybettiğini, "hayalperest" veya "hiperaktif" olarak etiketlendiğini hatırlar. Belirtiler, hayat boyu devam eder.
2. Anksiyete Bozuklukları Her Yaşta Gelişebilir: Bir anksiyete bozukluğu, çocuklukta başlayabileceği gibi, ergenlikte veya yetişkinlikte, belirli bir stresli yaşam olayı veya travma sonrasında da ortaya çıkabilir. Bir kişi, çocukluğunda ve gençliğinde hiç kaygılı biri değilken, 30'lu yaşlarında yaşadığı bir iş kaybı sonrasında bir panik bozukluk geliştirebilir.

Bu nedenle, bir psikiyatri randevusu sırasında doktorunuz size ısrarla çocukluğunuzu, okul hayatınızı, eski karnelerinizi soruyorsa, merakından değil, bu hayati ayrımı yapmaya çalıştığı içindir. Eğer odaklanma sorunlarınız, anksiyeteniz başladıktan sonra ortaya çıktıysa, bu büyük olasılıkla anksiyetenin bir belirtisidir. Ancak, kendinizi bildiniz bileli odaklanma ve dürtüsellik sorunları yaşıyorsanız ve anksiyete daha sonra bu tabloya eklendiyse, altta yatan bir DEHB olma ihtimali çok yüksektir.

Bölüm 4: Komorbidite - "Ya İkisi de Varsa?"

İşte işlerin daha da karmaşıklaştığı ama aynı zamanda resmin netleştiği nokta burasıdır. Çoğu zaman, cevap "ya o, ya bu" değildir. Cevap, **"hem o, hem bu"**dur. DEHB ve Anksiyete Bozuklukları arasındaki komorbidite (birlikte görülme) oranı son derece yüksektir. DEHB'li çocukların yaklaşık %30'u, DEHB'li yetişkinlerin ise %50'den fazlası, aynı zamanda bir anksiyete bozukluğuna da sahiptir.

Bu birliktelik, tesadüfi değildir. Bu iki durum, birbirini besleyen ve alevlendiren, trajik bir kısır döngü yaratır:

1. DEHB Zorlukları Anksiyete Yaratır: DEHB'li bir birey, beyninin yönetici işlevlerindeki zorluklar nedeniyle, hayatı boyunca sürekli olarak olumsuz geri bildirimlere maruz kalır. Ödevlerini unuttuğu için öğretmeni tarafından azarlanır. Toplantıya geç kaldığı için patronundan ihtar alır. Dürtüsel bir söz söylediği için partnerini incitir. Sürekli olarak potansiyelini "kullanamamak," basit görevlerde bile başarısız olmak... Tüm bu deneyimler, zamanla kişide derin bir "öğrenilmiş anksiyete" yaratır. Kişi, bir sonraki hatasının ne olacağını, bir sonraki seferde kimi hayal kırıklığına uğratacağını endişeyle beklemeye başlar. Yani, DEHB, anksiyete için son derece verimli bir zemin hazırlar.
2. Anksiyete, DEHB Belirtilerini Kötüleştirir: Anksiyete, beynin "savaş ya da kaç" modunu aktive eder. Bu moddayken, beynin mantıklı düşünme, planlama ve odaklanmadan sorumlu olan prefrontal korteksi (ki bu bölge zaten DEHB'de zayıf çalışır) daha da baskılanır. Sonuç? Anksiyeteli bir DEHB'li, daha da fazla odaklanamaz, hafızası daha da kötüleşir ve duygusal olarak daha da dürtüsel hale gelir.

Bu döngü, kişinin hem DEHB'sinin hem de anksiyetesinin şiddetlenmesine neden olur ve genellikle hangisinin önce başladığını veya hangisinin hangisine neden olduğunu ayırt etmek imkansız hale gelir. İşte bu yüzden, bu karmaşık tabloyu çözebilecek bir uzmanın değerlendirmesi vazgeçilmezdir.

Bölüm 5: Tedavi Yaklaşımları - Her Duruma Özel Bir Yol Haritası

Doğru tanı konulduktan sonra, tedavi planı bu tanıya göre şekillendirilir.

1. Eğer Sadece Anksiyete Varsa: Tedavi genellikle Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) ve/veya SSRI grubu antidepresanlara odaklanır.
2. Eğer Sadece DEHB Varsa: Tedavi, DEHB ilaçları (uyarıcılar veya uyarıcı olmayanlar), psikoeğitim ve DEHB koçluğu/terapisi üzerine kurulur.
3. Eğer Hem DEHB Hem de Anksiyete Varsa (En Yaygın Senaryo): Tedavi, çok daha dikkatli ve bütüncül bir yaklaşım gerektirir.
4. Genellikle Önce DEHB'yi Tedavi Etmek: Birçok durumda, uzmanlar önce DEHB'yi tedavi etmeyi tercih ederler. Neden? Çünkü eğer anksiyete, DEHB'nin yarattığı yaşam zorluklarına bir tepki olarak ortaya çıkmışsa (ikincil anksiyete), DEHB'yi etkili bir şekilde tedavi etmek, anksiyetenin de kendiliğinden ve dramatik bir şekilde azalmasını sağlayabilir. Kişi, DEHB ilaçlarıyla daha iyi odaklanmaya, görevlerini zamanında bitirmeye ve dürtülerini kontrol etmeye başladığında, başarısızlık korkusu ve sosyal anksiyetesi de doğal olarak hafifler.
5. Birlikte Tedavi: Bazen, özellikle de anksiyete çok şiddetliyse veya DEHB'den bağımsız bir kökeni (örneğin, bir travma) varsa, her iki durumun da aynı anda hedeflenmesi gerekir. Bu durumda bir psikiyatrist, DEHB için bir ilaç ile anksiyete için bir SSRI'yı birlikte reçete edebilir. Bu, bir uzman gözetiminde yapıldığında son derece yaygın ve güvenli bir yaklaşımdır.
6. Terapinin Rolü: Bu karma tabloda psikoterapi, özellikle de BDT, paha biçilmezdir. BDT, hem anksiyetenin temelindeki korku temelli düşünce kalıplarıyla başa çıkmak için (bilişsel yeniden yapılandırma) hem de DEHB'nin yarattığı pratik zorlukları (zaman yönetimi, planlama, erteleme) yönetmek için (davranışsal stratejiler) somut araçlar sunar.

Belirsizlikten Netliğe, Kaostan Kontrole

Eğer zihninizde sürekli bir gürültü varsa, eğer bir an bile sakinleşemiyor ve nedenini anlayamıyorsanız, bu durumla tek başınıza mücadele etmek zorunda değilsiniz. Yaşadığınız şeyin DEHB mi, anksiyete mi, yoksa her ikisinin bir karışımı mı olduğunu anlamak, o gürültüyü susturmaya giden yoldaki ilk adımdır.

Bu, kendinizi "etiketlemek" değildir. Bu, sorunun adını doğru koyarak, ona karşı doğru silahları kuşanmaktır. Bu, yıllardır süren kendi kendini suçlama ("Neden daha çok çabalamıyorum?", "Neden bu kadar endişeliyim?") döngüsünü kırıp, "Beynim farklı çalışıyor ve onunla nasıl daha iyi çalışacağımı öğrenebilirim" anlayışına geçmektir.

Bu yolculukta en büyük hatayı, belirsizlik içinde kalarak yaparsınız. O kafa karışıklığına, o zihinsel sise bir son verin. Kendi durumunuzun uzmanı olan, bu karmaşık tabloyu sizin için yorumlayabilecek ve size özel bir çözüm yolu çizebilecek bir profesyonelden yardım isteyin.