İnsanlık tarihi boyunca bizi biz yapan şeyin ne olduğu sorusu felsefenin ve bilimin en büyük muamması olmuştur. Kalbimiz mi? Ruhumuz mu? Yoksa sadece anılarımız mı? Eğer her şeyi unutursanız, isminizi, çocuklarınızın yüzünü, evinizin yolunu ve en sonunda aynadaki aksinizi bile tanıyamaz hale gelirseniz, siz hala "siz" misinizdir?
- yüzyılın başında, Frankfurt’taki bir akıl hastanesinin loş koridorlarında, genç bir doktor bu felsefi sorunun biyolojik cevabını bulmak üzereydi. O güne kadar "bunama" (senilite) denilip geçilen, yaşlanmanın kaçınılmaz bir parçası sanılan durumun aslında beyni içten içe kemiren, hücreleri boğan ve insan kimliğini parça parça yok eden fiziksel bir "canavar" olduğunu kanıtlayacaktı.
Bu, modern çağın en büyük salgınına adını veren Dr. Alois Alzheimer’ın ve onun ilk hastası Auguste Deter’in trajik, sarsıcı ve bilimsel devrimlerle dolu hikayesidir.
1. Perdenin Arkasındaki Deha: Alois Alzheimer Kimdir?
Alois Alzheimer, 1864 yılında Almanya'nın Marktbreit kasabasında doğdu. Babası bir noterdi ve Alois’in tıp eğitimi alması için tüm imkanlarını seferber etmişti. Alois, Berlin, Tübingen ve Würzburg üniversitelerinde tıp eğitimi alırken, akranlarından farklı bir tutkuya sahipti: Mikroskobik Anatomi.
Dönemin psikiyatristleri hastaları sadece dinleyerek teşhis koymaya çalışırken, Alois zihnin hastalıklarının beyin dokusunda bir "imzası" olması gerektiğine inanıyordu. O, bir "klinik patolog"du. Yani hem hastayı canlıyken gözlemliyor hem de öldükten sonra beynini mikroskop altında inceleyerek hastalığın fiziksel izini sürüyordu.
1888 yılında Frankfurt’taki "Belediye Akıl Hastalıkları ve Epilepsi Enstitüsü"ne asistan olarak atandı. Burada, tıp tarihinin en önemli dostluklarından birini kuracağı Emil Kraepelin (modern psikiyatrinin kurucusu) ile tanıştı. Birlikte, o zamanlar kaotik bir halde olan ruh hastalıklarını sınıflandırmak için bir ömür harcayacaklardı.
2. Bilimin Kırılma Noktası: 25 Kasım 1901
Tarih kitapları genellikle kralların ve savaşların adını yazar. Ancak 25 Kasım 1901 sabahı, Frankfurt Hastanesi’nin kabul odasında gerçekleşen bir görüşme, insanlık tarihini en az bir savaş kadar değiştirecekti.
Kapıdan içeriye 51 yaşında, bakışları boşluğa dalmış bir kadın girdi: Auguste Deter.
Auguste’nin kocası çaresizdi. Karısının sadece bir yıl içinde bambaşka birine dönüştüğünü anlatıyordu. Önce sebepsiz kıskançlık krizleri başlamış, sonra yemek yapmayı unutmuş, paraları saklayıp yerini bulamaz olmuş ve geceleri "beni öldürecekler" diye bağırmaya başlamıştı. Daha da tuhafı, Auguste henüz "yaşlı" bile sayılmazdı.
Dr. Alzheimer, bu kadının vaka geçmişinde bir tuhaflık sezdi. Bu tipik bir "bunama" değildi; süreç çok hızlı, çok yıkıcı ve çok erken başlamıştı. Alois, Auguste’yi yakından takip etmeye başladı. Onunla her gün konuştu ve bu konuşmaları kelimesi kelimesine not aldı.
3. "Ich habe mich verloren": Kimliğin Silinişi
Dr. Alzheimer’ın Auguste ile yaptığı görüşmeler, tıbbi kayıtlardan çok bir varoluşsal yas günlüğü gibidir. Auguste’nin hafızası o kadar parçalanmıştı ki, bir cümleye başladığında sonunu getiremiyor, sorulan soruya saniyeler içinde yabancılaşıyordu.
Bir keresinde Dr. Alzheimer ona sordu: "Nerede oturuyorsunuz?" Auguste cevap verdi: "Ah, siz zaten bizimlesiniz..." "Kocanızın adı ne?" Auguste duraksadı ve fısıldadı: "Sanırım... Auguste." (Kendi adını kocasının adıyla karıştırıyordu).
Yazı yazması istendiğinde kağıda sadece anlamsız çizgiler çiziyor ve ağlamaya başlıyordu. En sonunda başını ellerinin arasına alıp o meşhur, tarihe geçen cümleyi kurdu: "Ich habe mich verloren." (Kendimi kaybettim.)
Bu cümle, Alzheimer hastalığının özüdür. Kişi fiziksel olarak oradadır ama onu o yapan "benlik" (self), zihnin karanlık dehlizlerinde kaybolmuştur.
4. Laboratuvardaki Sessiz Devrim: Plaklar ve Yumaklar
Auguste Deter, 8 Nisan 1906'da, beyni tamamen işlevsiz hale gelmiş, yatağa bağımlı bir vaziyette hayatını kaybetti. Dr. Alzheimer için asıl çalışma şimdi başlıyordu. Hemen izinleri aldı ve Auguste’nin beynini laboratuvarına götürdü.
O dönemde geliştirilen yeni bir gümüş boyama tekniğini (Bielschowsky tekniği) kullandı. Beyin dokusunu ince dilimler halinde kesti ve mikroskobunun altına yerleştirdi. Gördüğü manzara, tıp tarihini ikiye bölecekti.
Sağlıklı bir beyin dokusu yerine, adeta bir yangın yeri görmüştü. Beynin içine sanki "moloz yığınları" atılmıştı. Alois iki ana patolojik yapıyı ilk kez tanımladı:
- Senil Plaklar (Amiloid Plaklar): Hücrelerin dış kısmında biriken, gri-kahverengi, yapışkan protein yumruları. Sanki birileri beyin hücrelerinin arasına çimento dökmüş ve iletişimi kesmişti.
- Nörofibriler Yumaklar (Tau Proteinleri): Hücrelerin içinde biriken, bükülmüş, ipliksi yapılar. Bu yapılar, hücreyi içeriden bir sarmaşık gibi boğarak öldürüyordu.
Alois şu sonuca vardı: Auguste "delirmemişti". Auguste’nin beyni fiziksel olarak işgal edilmişti. Bu, psikolojik bir sorun değil, organik bir beyin hastalığıydı.
5. Başarısızlıkla Karşılanan Başarı: 1906 Kongresi
Dr. Alzheimer, heyecanla bu bulgularını 3 Kasım 1906'da Tübingen'deki Güneybatı Alman Psikiyatristler Kongresi'nde sundu. Başlığı şuydu: "Serebral Korteksin Kendine Özgü Bir Hastalığı Üzerine."
Sunum bittiğinde odada derin bir sessizlik oldu. Hiç kimse bir soru sormadı. Hiç kimse alkışlamadı. Dönemin doktorları, mikroskobik verileri çok "karmaşık" ve "gereksiz" bulmuştu. Kongre başkanı, bir sonraki sunuma geçilmesini istedi.
Alois, büyük bir hayal kırıklığıyla kürsüden indi. Keşfettiği şeyin büyüklüğünü kimse anlamamıştı. Ancak dostu ve patronu Emil Kraepelin, durumun farkındaydı. 1910 yılında yazdığı devasa psikiyatri ders kitabında, Auguste’nin semptomlarını ve Alois’in bulgularını anlattı ve bu tabloya "Alzheimer Hastalığı" adını verdi. İsim, öğrencisine bir saygı duruşu olarak tarihe geçti.
6. Erken Veda: 51 Yaşın Gizemi
Alois Alzheimer, hayatı boyunca sadece bu hastalıkla ilgilenmedi. Şizofreni, Huntington hastalığı ve beyin tümörleri üzerine de devasa çalışmalar yaptı. Ancak sağlığı hızla bozuluyordu.
1915 yılında, henüz 51 yaşındayken (ilk hastası Auguste’nin hastaneye geldiği yaşta), bir tren yolculuğu sırasında kaptığı bir enfeksiyon sonucu kalp yetmezliği ve böbrek yetmezliğinden hayatını kaybetti. Öldüğünde, adının her gün milyonlarca kez telaffuz edileceğinden habersizdi. Sadece dürüst, titiz bir bilim adamı olarak gömüldü.
7. Unutulan Beyinlerin Yeniden Keşfi: 1990'lar
İlginç bir detay: Dr. Alzheimer’ın keşfi, onun ölümünden sonra on yıllarca sadece "nadir görülen bir durum" olarak kaldı. 1970'lere kadar modern tıp hala "yaşlılık bunaması" terimini kullanıyordu.
Asıl devrim 1990'larda yaşandı. Münih Üniversitesi'nin bodrum katında, tozlu rafların arkasında üzerinde "Auguste D." yazan bir kutu bulundu. İçinde Dr. Alzheimer'ın 1906'da hazırladığı orijinal beyin kesitleri ve lamelleri duruyordu. Bilim insanları bu dokuları modern genetik testlere tabi tuttular.
Sonuç inanılmazdı: Alois Alzheimer’ın 100 yıl önce mikroskobuyla gördüğü ve çizdiği her şey, modern DNA testleriyle doğrulanmıştı. Auguste’nin genetik bir mutasyonu (Presenilin 1) olduğu ve Alois’in teşhisinin kusursuz olduğu anlaşıldı. Bu, bilimin sabırla bekleyen zaferiydi.
8. Günümüzde Alzheimer: 21. Yüzyılın Sessiz Pandemisi
Bugün dünya üzerinde 55 milyondan fazla Alzheimer hastası var ve bu sayının 2050'de 150 milyona çıkması bekleniyor. Alois’in Auguste’de gördüğü o plaklar ve yumaklar, artık milyarlarca dolarlık bir araştırma sahası.
Hastalığın Evreleri: Alzheimer bir anda gelmez. Sinsidir.
- Pre-Klinik Evre: Belirti yoktur ama plaklar beyinde birikmeye başlamıştır (Alois’in keşfi burayı hedefler).
- Hafif Bilişsel Bozukluk: İsimleri unutma, anahtarı kaybetme başlar.
- Orta Evre: Kişilik değişir, tanıdık yüzler silinir.
- İleri Evre: Beden en temel fonksiyonları (yutkunma, nefes alma) bile unutur.
9. Sıkça Sorulan Sorular
Alzheimer önlenebilir mi?
Tamamen önlemek henüz mümkün değil ancak risk %40 oranında azaltılabilir. Dr. Alzheimer'ın o dönemde bilmediği ama bizim bildiğimiz şey; Akdeniz tipi beslenme, kaliteli uyku (beyin plaklarını temizler) ve sürekli zihinsel aktiflik (bulmaca değil, yeni bir dil öğrenmek gibi) en büyük kalkandır.
Neden hala tedavisi yok?
Çünkü Alzheimer tek bir sorun değildir. Beynin içindeki biyokimyasal bir fırtınadır. İlaçlar plakları temizleyebilir (Aducanumab vb.) ancak ölen nöronları geri getirmek henüz mümkün değildir.
Genç yaşta (erken başlangıçlı) Alzheimer olur mu?
Evet. Auguste Deter hastalandığında 51 yaşındaydı. 65 yaş altı görülen tipler genellikle genetik mutasyon kaynaklıdır ve çok daha hızlı ilerler.
Unutkanlık yaşayan herkes Alzheimer mıdır?
Hayır. B12 eksikliği, troid sorunları veya ağır depresyon (psödo-demans) benzer belirtiler verebilir. Bu yüzden teşhis için mutlaka bir nöroloji veya psikiyatri randevusu alınmalıdır.
Işığa Karşı Verilen Savaş
Alois Alzheimer, bize unutmanın sadece bir "yaşlılık huysuzluğu" olmadığını, insan zihninin fiziksel bir erozyona uğradığını kanıtladı. O, karanlıkta kaybolan zihinlerin sesini duydu ve onlara bir isim verdi.
Bugün bir Alzheimer hastasının elini tuttuğunuzda, onun sadece bir "bozukluk" olmadığını, içinde hala o "kendini kaybeden" Auguste’nin hüznünü taşıdığını hatırlayın. Alois Alzheimer’ın mikroskobuyla açtığı o yol, bir gün mutlaka o karanlık labirentin çıkışını bulmamızı sağlayacak.
Anılarımız, bizi biz yapan tek şeydir. Onları korumak için savaşan Dr. Alois Alzheimer’ı ve cesur hastası Auguste’yi saygıyla anıyoruz.
