Psikoloji lisans eğitimi sırasında veya sonrasında "Hangi alanda uzmanlaşmalıyım?" sorusuna yanıt arayan pek çok öğrencinin aklından geçen ilk seçeneklerden biri çocuklarla çalışmaktır. Çocukların saf dünyası, değişime açık olmaları ve yetişkinlere kıyasla dirençlerinin daha düşük olması bu alanı cazip kılar. Ancak burada büyük bir yanılgı "Oyun Terapisi" kavramının, "çocukla oyun oynamak" ile karıştırılmasıdır.
Bir çocuğun terapi odasında oyuncak bebeğin kafasını koparması, arabaları birbirine şiddetle çarpması veya kumu odanın ortasına saçması sadece bir "oyun" mudur? Yoksa anlatılamayan bir travmanın, istismarın veya öfkenin çığlığı mı?
Bu kapsamlı rehberde, Garry Landreth'in "Kuşlar uçar, balıklar yüzer, çocuklar oyun oynar" sözünden yola çıkarak; oyun terapisinin nörobiyolojik temellerini, oyun odasının şifrelerini, ebeveyn yönetiminin zorluklarını ve iyi bir oyun terapisti olmak için geçilmesi gereken eğitim yollarını en ince detayına kadar inceliyoruz.
1. Oyun Terapisi Nedir? (Ve Ne Değildir?)
Yetişkinler için "konuşma" neyse, çocuklar için "oyun" odur. Çocukların bilişsel gelişimleri, soyut duyguları (kaygı, depresyon, yas) kelimelere dökmeye yetmez. Bu yüzden onlar, duygularını semboller (oyuncaklar) aracılığıyla dışa vururlar.
Temel Tanım
Oyun terapisi; çocuğun iç dünyasındaki çatışmaları, korkuları ve ihtiyaçları, güvenli bir ortamda ve eğitimli bir terapist eşliğinde "oyun" yoluyla ifade etmesini ve çözümlemesini sağlayan sistematik bir tedavi yöntemidir.
Ne Değildir?
- Oyun Ablalığı/Abiliği Değildir: Amaç çocuğun "keyifli vakit geçirmesi" veya "oyalanması" değildir.
- Eğitici Oyun Değildir: Amaç çocuğa renkleri, sayıları öğretmek veya zeka gelişimi sağlamak değildir.
- Yönlendirmeli Oyun Değildir (Ekolüne Göre Değişir): Terapist, çocuğa "Hadi şimdi evcilik oynayalım" demez; çocuk neyi, nasıl oynamak isterse süreç oradan başlar.
2. Nörobiyolojik Temel: Beyin Neden Oyuna İhtiyaç Duyar?
Fen-Edebiyat fakültesi öğrencileri için konuyu bilimsel zemine oturtmak gerekirse; oyun terapisi doğrudan Sağ Beyin ile çalışır.
- Sol Beyin: Mantık, dil, neden-sonuç ilişkisi (Yetişkin terapisi buraya hitap eder).
- Sağ Beyin: Duygular, imgeler, bedensel duyumlar, travma kayıtları.
Travmatik anılar ve yoğun duygular genellikle beynin sağ yarımküresinde ve limbik sistemde (duygu merkezi) saklanır. Çocuk henüz sol beynini (dil yeteneğini) tam kullanamadığı için, sağ beyindeki bu yükü ancak yine sağ beyin aktivitesi olan "oyun" ve "sembolizasyon" ile boşaltabilir. Oyun terapisti, çocuğun sağ beyni ile sol beyni arasında bir köprü kurar.
3. Oyun Terapisi Ekolleri: Hangi Gözlükle Bakacaksınız?
Tıpkı yetişkin terapisinde olduğu gibi (BDT, Psikanaliz vb.), çocuk terapisinde de farklı ekoller vardır.
A. Deneyimsel / Çocuk Merkezli Oyun Terapisi (CCPT)
Virginia Axline tarafından geliştirilen ve en yaygın kullanılan ekoldür.
- Felsefesi: Çocuk kendi iyileşme potansiyeline sahiptir. Terapist yönlendirmez, sadece çocuğun oyununa "ayna tutar".
- Terapist Tutumu: Çocuk ne yaparsa (kendine ve çevreye zarar vermediği sürece) terapist onu izler ve duygusunu yansıtır. "Şu an bebeği kuma gömmek istedin, ona çok kızgınsın."
B. Bilişsel Davranışçı Oyun Terapisi (CBPT)
Daha yapılandırılmış ve yönlendirmelidir.
- Felsefesi: Çocuğun yanlış düşünce kalıplarını oyun yoluyla değiştirmeyi hedefler.
- Terapist Tutumu: Terapist seansta belirli kuklaları veya oyunları kullanarak çocuğa baş etme becerileri (örneğin kaygı anında nefes egzersizi yapmayı öğreten bir oyun) öğretir.
C. Theraplay (Bağlanma Odaklı)
Ebeveyn ve çocuğun birlikte odaya alındığı, dokunma ve göz temasının yoğun olduğu bir yöntemdir.
- Felsefesi: Sorun ebeveyn-çocuk bağındadır. Bu bağ, yapılandırılmış, eğlenceli ve şefkatli oyunlarla onarılır.
4. Kutsal Mekan: Oyun Odası ve Oyuncakların Dili
Oyun terapisi yapılan oda, rastgele oyuncaklarla dolu bir kreş odası değildir. Her oyuncağın bir "kategori"si ve "anlamı" vardır. Odaya girdiğinizde göreceğiniz oyuncaklar şunlardır:
1. Gerçek Yaşam Oyuncakları (Keşif ve Yüzleşme)
- Nelerdir? Oyuncak ev, bebek ailesi, mutfak eşyaları, doktor seti, telefon, para, arabalar.
- Amacı: Çocuğun günlük hayatta yaşadığı olayları (aile kavgası, hastane deneyimi, okul stresi) canlandırmasını sağlar.
- Örnek: Çocuğun oyuncak evde sürekli anne ve babayı ayrı odalara koyması.
2. Agresyon (Saldırganlık) Oyuncakları (Dışavurum)
- Nelerdir? Hacıyatmaz, plastik askerler, vahşi hayvanlar, kelepçe, dart, oyuncak silah (bazı ekollerde tartışmalıdır ama genelde bulunur), çekiç.
- Amacı: Çocuğun bastırılmış öfkesini, saldırganlığını ve güç ihtiyacını güvenli bir şekilde kusmasını sağlar.
- Örnek: Çocuğun hacıyatmazı yumruklarken "Senden nefret ediyorum!" diye bağırması (Kardeş kıskançlığının veya okul zorbalığının yansıması olabilir).
3. Yaratıcı ve Duygusal Dışavurum Oyuncakları
- Nelerdir? Kum tepsisi (Sandtray), boya kalemleri, hamur, kuklalar, kostümler.
- Amacı: Şekilsiz malzemeler çocuğun iç dünyasını en özgürce yansıttığı araçlardır.
5. Terapistin Rolü: "Oyun Arkadaşı" Değil, "Duygu Aynası"
Yeni mezunların en çok zorlandığı kısım burasıdır: "Çocukla oynarken ne yapacağım? Sadece izleyecek miyim?"
Hayır, izlemek pasif bir eylem değildir. Terapist seansta çok aktif bir zihinsel süreç yürütür. İşte terapistin temel görevleri:
A. İz Sürme (Tracking)
Terapist, çocuğun davranışlarını bir spiker gibi (ama yorum katmadan) betimler. Bu, çocuğa "Seni görüyorum, seninle buradayım" mesajı verir.
- "Şu an kırmızı arabayı aldın."
- "Kumu kutunun en dibine kadar kazıyorsun."
B. Duygu Yansıtma (Reflection of Feelings)
Çocuğun oyunundaki duygu tonunu yakalayıp ona geri vermek.
- (Çocuk bebeği sertçe yere attığında): "Bebeğe çok kızgınsın, onu cezalandırmak istedin."
- (Çocuk bir türlü kuleyi yapamadığında): "Kule yıkıldığı için hayal kırıklığına uğradın, pes etmek istemiyorsun." Bu sayede çocuk, hissettiği o karmaşık şeyin adının "Öfke" veya "Hayal Kırıklığı" olduğunu öğrenir (Duygu Regülasyonu).
C. Sınır Koyma (Limit Setting)
Oyun odası "kuralsız" bir yer değildir. Çocuk terapiste vuramaz, eşyalara kalıcı zarar veremez. Garry Landreth’in ACT Modeli burada kullanılır:
- Acknowledge (Duyguyu Tanı): "Bana çok kızgınsın ve bana vurmak istiyorsun."
- Communicate (Sınırı Söyle): "Ama ben vurmak için değilim."
- Target (Alternatif Sun): "Eğer vurmak istersen hacıyatmaza vurabilirsin."
6. Madalyonun Diğer Yüzü: Ebeveyn Danışmanlığı
Bir çocuk terapistinin başarısını belirleyen faktör %40 çocukla ilişkisi ise, %60 ebeveynle kurduğu ilişkidir. Çünkü çocuk haftada 1 saat sizinledir, geri kalan 167 saat ailesiyledir.
Ebeveynler genellikle şu beklentilerle gelir:
- "Çocuğumun 'tamir edilmesini' istiyorum."
- "Ona söz geçiremiyoruz, siz söyleyin sizi dinler."
Terapist burada ebeveyni suçlamadan ("Siz yanlış yapıyorsunuz" demeden), onları terapinin bir parçası haline getirmelidir. Aile dinamikleri değişmeden çocuğun semptomu değişmez. Bu yüzden oyun terapisti, aynı zamanda çok iyi bir yetişkin/aile terapisti becerisine sahip olmalıdır.
7. Oyun Terapisti Olmak İsteyenlerin Sahip Olması Gereken Özellikler
Herkes oyun terapisti olabilir mi? Teknik olarak evet, ama kişilik olarak hayır.
- İçindeki Çocuğu Kaybetmemiş Olmak: Yere oturmaktan, üstünün kirlenmesinden, hamurla oynamaktan, komik sesler çıkarmaktan gocunmayan; "ciddi uzman" maskesini kapıda bırakabilenler.
- Yüksek Enerji ve Tolerans: Bir seans boyunca çocuk bağırabilir, koşabilir, aynı oyunu 50 kere tekrar edebilir. Buna dayanacak sabır ve fiziksel enerji gerekir.
- Kaosu Yönetebilme: Oyun odası bazen savaş alanına döner. Dağınıklık içinde sakin kalabilmek (Regüle olabilmek) gerekir. Eğer titiz ve kontrolcü biriyseniz, oyun odası sizin için cehennem olabilir.
- Travmayı Kaldırabilme Gücü: Oyun terapisi her zaman "eğlenceli" değildir. Cinsel istismara uğramış bir çocuğun bunu kuklalarla canlandırmasını izlemek, bir terapistin yaşayabileceği en ağır deneyimlerden biridir. Bu yükü taşıyabilecek psikolojik sağlamlık şarttır.
8. Eğitim ve Sertifikasyon Yolu: Nasıl Uzmanlaşılır?
Türkiye'de ve dünyada bu alanda yetkinleşmek için izlenmesi gereken yol haritası şudur:
Adım 1: Lisans Eğitimi
Psikoloji veya Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik (PDR) lisans mezunu olmak ön koşuldur.
Adım 2: Temel Ekol Eğitimleri
Uluslararası geçerliliği olan kurumlardan (Örn: APT - Association for Play Therapy onaylı) eğitimler alınmalıdır.
- Çocuk Merkezli Oyun Terapisi Eğitimi
- Bilişsel Davranışçı Oyun Terapisi Eğitimi
- Filial Terapi (Ebeveynlere oyun terapisi becerisi öğretme) Eğitimi
Adım 3: Süpervizyon
Eğitimi almak yetmez. Kendi vakalarınızı bir süpervizöre (kıdemli oyun terapisti) sunmalı, hatalarınızı görmeli ve düzeltmelisiniz. Genellikle sertifikasyon için belirli saat (Örn: 50 saat) süpervizyon şartı aranır.
Adım 4: Kişisel Terapi
Çocuklarla çalışmak, terapistin kendi çocukluk yaralarını tetikler. "Neden bu çocuğun ağlaması beni bu kadar sinirlendirdi?" sorusunun cevabını kendi terapinizde bulmalısınız.
9. Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
Soru: Oyun terapisi kaç yaş aralığına uygulanır? Cevap: Genellikle 2.5 yaş ile 11-12 yaş arası için uygundur. 12 yaşından sonra soyut düşünce geliştiği için ergen terapisi veya konuşma terapisi tercih edilir.
Soru: Seanslar ne kadar sürer ve ne sıklıkla yapılır? Cevap: İdeal oyun terapisi seansı 45-50 dakikadır. Haftada 1 kez düzenli olarak, aynı gün ve saatte yapılması, çocuğun güven duygusu ve sınır algısı için kritiktir.
Soru: Oyun odasını toplamak kimin görevidir? Cevap: Çocuk Merkezli Ekolde, çocuğu "toplamaya zorlamak" yoktur. Seans bittiğinde çocuk toplamak isterse yardım edilir, istemezse terapist toplar. Ancak BDT temelli yaklaşımlarda toplama davranışı bir sorumluluk ödevi olarak çalışılabilir.
Soru: Ebeveynler seansı izleyebilir mi? Cevap: Genellikle hayır. Mahremiyet çocuk için de geçerlidir. Çocuk, annesinin onu izlediğini bilirse "iyi çocuk" olmaya çalışır ve gerçek duygularını (öfkesini) bastırır. Ancak istisnai durumlarda (ayrılık kaygısı vb.) başlangıçta ebeveyn odaya alınabilir.
Yerde Oturmaya Hazır Mısınız?
Oyun terapisti olmak; bir çocuğun en savunmasız, en yaralı ve en gerçek haline, onun boy hizasına inerek, yerde oturarak tanıklık etmektir. Bu iş, sadece oyuncaklarla oynamak değil; o oyuncakların diliyle anlatılan acıyı duymak ve dönüştürmektir.
Eğer kariyerinizi bu yönde çizecekseniz, unutmayın: Odanızdaki o küçük sandalyeye sığmaya çalışırken, aslında kocaman bir dünyanın kapısını aralayacaksınız. Ve o kapıdan girdiğinizde, iyileştirdiğiniz her çocukla birlikte, toplumun geleceğini de iyileştireceksiniz.
Yolunuz açık, oyununuz şifalı olsun.
