İnsanlık tarihinde kendi türümüz hakkındaki düşüncelerimizi kökten değiştiren üç büyük darbe vardır. Kopernik, dünyanın evrenin merkezi olmadığını söyledi. Darwin, insanın tanrısal bir varlık değil, evrimleşmiş bir hayvan türü olduğunu söyledi. Ve Sigmund Freud, insanın kendi evinin (zihninin) bile efendisi olmadığını söyledi.
Freud'a kadar insanlar, kararlarını mantıkla aldıklarını sanıyorlardı. O ise buzdağının görünmeyen kısmını, yani **"Bilinçdışı"**nı işaret etti. Rüyalarımızın, dil sürçmelerimizin ve korkularımızın arkasında yatan o karanlık ve derin okyanusu keşfetti.
Bu makalede; Viyana'da bir muayenehanede başlayan ve tüm dünyayı sarsan Psikanaliz'in doğuşunu, Freud'un puro dumanları arasındaki hayatını, İd-Ego-Süperego savaşını ve neden bugün hala onu konuştuğumuzu inceleyeceğiz.
Sigmund Freud Kimdir?
Doğum/Ölüm: 6 Mayıs 1856 (Freiberg, Moravya) – 23 Eylül 1939 (Londra). Mesleği: Nörolog, Psikiyatrist ve Psikanalizin Kurucusu. En Büyük Keşfi: İnsan davranışlarının, bilincinde olmadığımız dürtüler (cinsellik ve saldırganlık) ve çocukluk çağı deneyimleri tarafından yönetildiğini ortaya koymuştur. "Bilinçdışı", "Oidipus Kompleksi", "Ego Savunma Mekanizmaları" kavramlarını literatüre kazandırmıştır.
1. "Altın Sigismund": Annesinin Gözdesi Olan Çocuk
Freud, Yahudi bir yün tüccarı olan baba ve ondan 20 yaş küçük bir annenin ilk çocuğu olarak dünyaya geldi. Annesi ona o kadar düşkündü ki, ona "Altın Sigismund" diyordu. Freud ileride şu ünlü sözü söyleyecekti: "Annesinin tartışmasız gözdesi olan bir adam, ömür boyu bir fatih olma duygusunu ve başarı inancını içinde taşır."
Viyana'ya taşındıklarında, maddi durumları kötü olmasına rağmen ailesi onun eğitimine her şeyden çok önem verdi. Kardeşleri mum ışığında otururken, Freud'un ders çalışması için gaz lambası yakılırdı. Tıp fakültesine girdiğinde amacı insanları iyileştirmekten çok, bilimin derinliklerine inmekti.
Başlangıçta bir nörolog olarak çalıştı ve o dönem çok popüler olan (ancak daha sonra bağımlılık yaptığı anlaşılan) Kokain üzerine araştırmalar yaptı. Kokainin lokal anestezik etkisini keşfetti ancak bu maddeyi yakın arkadaşına tedavi amaçlı verip ölümüne yol açınca büyük bir vicdan azabı ve itibar kaybı yaşadı. Bu, onun ilk büyük "yanılgısı" olacaktı.
2. Histeri ve Konuşma Kürü: Psikanalizin Doğuşu
Freud, Paris'te ünlü nörolog Jean-Martin Charcot'un yanında staj yaparken "Histeri" (nedeni bulunamayan felçler, bayılmalar) hastalarının Hipnoz ile iyileşebildiğini gördü. Bu, sorunun bedende değil, zihinde olduğunun kanıtıydı.
Viyana'ya döndüğünde Josef Breuer ile ünlü Anna O. vakası üzerine çalıştı. Anna O., hipnoz altındayken geçmiş travmalarını anlattıkça semptomları azalıyordu. Buna "Baca Temizliği" veya "Konuşma Kürü" (Talking Cure) adını verdiler.
Ancak Freud bir süre sonra hipnozun kalıcı olmadığını fark etti. Hastaların uyanıkken konuşması gerekiyordu. Hastayı o meşhur divana yatırıp, aklına gelen her şeyi sansürsüzce anlatmasını istediği "Serbest Çağrışım" tekniğini geliştirdi. İşte Psikanaliz, o divanda doğdu.
3. Buzdağının Görünmeyen Yüzü: Topografik Model
Freud, zihni bir buzdağına benzetti. Bu onun birinci teorisiydi:
- Bilinç (Conscious): Şu an farkında olduğumuz düşünceler (Buzdağının su üstündeki ucu).
- Ön Bilinç (Preconscious): Şu an düşünmüyoruz ama sorulunca hatırlayabiliriz (Telefon numaranız, dün yediğiniz yemek).
- Bilinçdışı (Unconscious): Buzdağının su altındaki devasa kısmı. Bastırılmış arzular, korkular, travmalar, utanç verici anılar ve cinsel dürtüler buradadır. Freud'a göre davranışlarımızı yöneten asıl patron burasıdır.
4. İçimizdeki Savaş: İd, Ego ve Süperego (Yapısal Model)
Freud 1920'lerde teorisini güncelledi ve insan zihnini üç parçaya ayırdı. Bu kavramlar bugün bile günlük dilde kullanılmaktadır:
İd (Alt Benlik): "İstiyorum, hemen şimdi!"
Doğuştan gelir. İlkel dürtüler, cinsellik (Libido) ve saldırganlık buradadır. Haz ilkesiyle çalışır. Mantık tanımaz, sonuç düşünmez. İçimizdeki şımarık çocuktur.
Süperego (Üst Benlik): "Bu yasak, ayıp!"
Toplumun, ailenin ve dinin kurallarıyla oluşur. Vicdanın sesidir. Sürekli İd'i bastırmaya çalışır, suçluluk duygusu yaratır. İçimizdeki yargıçtır.
Ego (Benlik): "Hadi orta yolu bulalım."
İd ile Süperego arasındaki dengeyi kuran yönetici. Gerçeklik ilkesiyle çalışır. Freud Ego'yu şöyle tanımlar: "Ego, şaha kalkmış vahşi bir atın (İd) üzerindeki binici gibidir. Atı zapt etmeye çalışır."
Eğer Ego zayıf kalırsa, ya İd kazanır (suçlu/sapık olunur) ya da Süperego kazanır (anksiyete/takıntı hastası olunur).
5. Rüyaların Yorumu: "Bilinçdışına Giden Kral Yolu"
1900 yılında yayınladığı "Rüyaların Yorumu" kitabı, belki de en önemli eseridir. Freud'a göre rüyalar, "Bilinçdışının sansürlenmiş halidir". Uyanıkken Süperego (bekçi) kapıda durur ve yasak düşüncelerin bilince çıkmasına izin vermez. Ancak uyurken bekçi gevşer ve İd'in arzuları kılık değiştirerek rüyaya girer.
Freud rüyaları ikiye ayırır:
- Görünür İçerik (Manifest): Rüyada gördüğünüz hikaye (Örn: Trene binmek).
- Gizli İçerik (Latent): O sembolün altındaki gerçek arzu (Örn: Tren, Freudyen sembolizmde cinsel birleşmeyi veya ölümü simgeleyebilir).
6. Cinsellik ve Oidipus Kompleksi
Freud'un en çok tepki çeken teorisi, cinselliği bebeklikten başlattığı teorisidir. Ona göre yaşam enerjisi (Libido), gelişim evrelerinde vücudun farklı bölgelerinde toplanır (Oral, Anal, Fallik dönem).
Bu dönemin en kritik kavramı Oidipus Kompleksidir. Yunan mitolojisinden (Babasını öldürüp annesiyle evlenen kral) esinlenerek; 3-5 yaşındaki erkek çocuğun bilinçdışında anneyi arzuladığını ve babayı rakip olarak görüp yok etmek istediğini savunur. Bu istek, "iğdiş edilme korkusu" (babasının ona zarar vereceği korkusu) ile bastırılır ve çocuk babayla özdeşleşerek erkek kimliği kazanır. (Kız çocukları için de benzer süreç "Elektra Kompleksi" olarak adlandırılır).
7. Ölüm ve Sürgün: "Hala Bir İllüzyona İnanıyorum"
Freud, hayatının büyük kısmını Viyana'da geçirdi. Ancak 1938'de Naziler Avusturya'yı işgal ettiğinde, Freud'un kitapları "Yahudi sapıklığı" denilerek meydanlarda yakıldı. Freud bu durumu acı bir ironiyle karşıladı: "İlerleme kaydediyoruz. Orta Çağ'da olsa beni yakarlardı, şimdi sadece kitaplarımı yakıyorlar."
82 yaşında, çok sevdiği Viyana'yı terk edip Londra'ya kaçmak zorunda kaldı. Bu sırada çene kanseriyle mücadele ediyordu. Günde 20 tane içtiği purolar yüzünden damağı çürümüş, 30'dan fazla ameliyat geçirmişti. Ağrıları dayanılmaz hale gelince, 23 Eylül 1939'da doktoru ve dostu Max Schur'dan yüksek dozda morfin isteyerek (ötanazi) hayata veda etti.
8. En Önemli Eserleri
Eğer Freud okumaya başlamak istiyorsanız şu sırayı takip edebilirsiniz:
- Günlük Yaşamın Psikopatolojisi: (Dil sürçmeleri ve unutkanlıkların nedenini anlatır, en anlaşılır kitabıdır).
- Rüyaların Yorumu: (Başyapıtıdır).
- Uygarlığın Huzursuzluğu: (İnsanın mutluluk arayışı ile toplum kuralları arasındaki çatışmayı anlatan sosyolojik bir eser).
- Cinsiyet Üzerine Üç Deneme: (Cinsel gelişim teorisi).
9. Günümüze Etkisi: Freud Haklı mıydı?
Bugün modern psikoloji, Freud'un teorilerinin çoğunu (özellikle penis kıskançlığı, kadın cinselliği hakkındaki görüşlerini) bilimsel bulmuyor ve reddediyor. Ancak Freud'un büyüklüğü "doğru" olmasında değil, "kapıyı açmasında" yatar.
Ondan önce akıl hastaları "içine cin kaçmış" denilerek zincirleniyordu. Freud onları "dinledi". Konuşma terapisini, çocukluğun önemini, travmayı ve bilinçdışını o icat etti. Bugün psikoloğa gidip "Çocukluğuna inelim" diyorsak, bu Freud sayesindedir.
10. Sıkça Sorulan Sorular (SSS - FAQ)
Freud'un teorileri neden cinsellik odaklı?
Freud, Viktorya döneminde (cinselliğin aşırı bastırıldığı bir çağda) yaşadı. Bastırılan her şeyin patolojik olarak geri döndüğünü gördüğü için, nevrozların temelinde tatmin edilmemiş cinsel enerjinin yattığını savundu.
"Freudyen Kayma" (Dil Sürçmesi) nedir?
Konuşurken yanlışlıkla başka bir kelime söylemenin tesadüf olmadığı, bilinçdışındaki gerçek düşüncenin ağızdan kaçmasıdır. Örneğin; eski sevgilinizin adıyla yeni sevgilinize hitap etmek.
Freud ve Jung neden kavga etti?
Carl Gustav Jung, Freud'un "veliahtı" idi. Ancak Jung, Freud'un her şeyi cinselliğe bağlamasına karşı çıktı. Jung, bilinçdışının sadece kişisel değil "kolektif" (tüm insanlığın ortak mirası) olduğunu ve maneviyatın da önemli olduğunu savundu. Bu fikir ayrılığı büyük bir küslükle bitti.
Zihnin Arkeoloğu
Freud, kendini bir bilim adamından çok bir "zihin arkeoloğu" olarak görüyordu. Kazı yaptı, toprağın altındaki çamurlu, karanlık ve korkutucu gerçekleri gün yüzüne çıkardı. Bize, olduğumuzu sandığımız o "mantıklı" varlıklar olmadığımızı gösterdi.
Onu sevebilirsiniz veya ondan nefret edebilirsiniz (ki bugün feminizm ve modern bilim onu çok eleştirir); ama onu görmezden gelemezsiniz. Çünkü bir rüya gördüğünüzde, diliniz sürçtüğünde veya "Bunu neden yaptım?" diye kendinize sorduğunuzda, aslında hala Freud'un dünyasında yaşıyorsunuz.
