Kronik rahatsızlıklar, bireylerin ve ailelerinin hayatında sadece tıbbi değil, aynı zamanda ekonomik ve sosyal zorlukları da beraberinde getirir. Türkiye’de sosyal devlet anlayışının bir gereği olarak, engelli bireylerin hayata daha aktif katılımlarını sağlamak amacıyla çeşitli vergi avantajları sunulmaktadır. Bu avantajların başında, araç alımlarında uygulanan Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) muafiyeti gelmektedir. Ancak konu Bipolar Bozukluk veya Şizofreni gibi psikiyatrik rahatsızlıklar olduğunda, prosedürler ortopedik rahatsızlıklara göre farklılık gösterebilmektedir.
Bu kapsamlı rehberde; psikiyatrik rahatsızlığı olan bireylerin ÖTV indiriminden nasıl yararlanabileceğini, sağlık kurulu raporu süreçlerini, vasi kararı gerekliliklerini ve araç alımında dikkat edilmesi gereken tüm yasal detayları en ince ayrıntısına kadar ele alacağız.
ÖTV Muafiyeti Nedir ve Neden Önemlidir?
Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), lüks tüketim mallarından alınan ve araç fiyatlarını önemli ölçüde artıran bir vergi türüdür. Türkiye’de engelli bireylerin ulaşım ihtiyaçlarını daha rahat karşılayabilmeleri için devlet, belirli şartların sağlanması durumunda sıfır araç alımlarında bu vergiyi talep etmemektedir.
ÖTV muafiyeti, aracın motor silindir hacmi ve vergisiz ham fiyatı üzerinden belirlenen limitler dahilinde uygulanır. Bu hak, engelli bireyin hayatını kolaylaştırmak için sunulmuş en büyük finansal desteklerden biridir. Ancak bu haktan yararlanabilmek için mevzuatın belirlediği engel oranlarına ve rapor türlerine sahip olmak gerekir.
Psikiyatrik Rahatsızlıklar ve Engel Oranı İlişkisi
Bipolar bozukluk (eski adıyla manik-depresif bozukluk) ve Şizofreni, kişinin duygu durumunu, düşünce yapısını ve işlevselliğini etkileyen kronik psikiyatrik tablolardır. Bu rahatsızlıklar, "Erişkinler İçin Engellilik Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelik" kapsamında değerlendirilir.
ÖTV muafiyetli araç alımında temel kural iki ana kategoriye ayrılır:
- Ortopedik Engelliler: Oranı %40 ve üzeri olan, aracı kullanmak için özel tertibata ihtiyaç duyanlar.
- Genel Engelliler (Zihinsel, Ruhsal, İç Hastalıkları vb.): Engel oranı %90 ve üzeri olanlar.
Burası en kritik noktadır: Bipolar ve Şizofreni hastalarının fiziksel bir uzuv kaybı veya aracı kullanmak için özel bir mekanik donanıma ihtiyacı olmadığı varsayıldığından, bu gruptaki hastalar "özel tertibatlı araç" kategorisine girmezler. Dolayısıyla, psikiyatrik rahatsızlığı olan bir bireyin ÖTV indiriminden faydalanabilmesi için sağlık kurulu raporundaki engel oranının %90 veya üzerinde olması şarttır.
Bipolar ve Şizofreni İçin Verilen Oranlar
Sağlık kurulları, hastanın durumunu değerlendirirken hastalığın tedaviye verdiği yanıtı ve kişinin işlevselliğini baz alır.
- Tedavi ile İşlevselliği Düzelenler: Bu gruptaki hastalara genellikle %40 ile %70 arasında değişen oranlar verilir. Bu oranlar, engelli kimlik kartı, ücretsiz ulaşım veya erken emeklilik gibi haklar sağlasa da, tek başına ÖTV muafiyeti için yeterli değildir.
- Tedaviye Rağmen Düzelmeyen (Tedaviye Dirençli) Vakalar: Hastalığın ağır seyrettiği, kişinin kendi bakımını yapmakta zorlandığı ve sürekli gözetim gerektirdiği durumlarda %80 ve üzeri oranlar verilebilir. Eğer hastada psikiyatrik rahatsızlığa eşlik eden başka hastalıklar da varsa (diyabet, hipertansiyon, obezite vb.), bu oranlar birleştirilerek %90 barajı aşılabilir.
Balthazard Formülü: Oranlar Nasıl Hesaplanır?
Bir hastanın birden fazla rahatsızlığı varsa, bu oranlar basit toplama işlemiyle (örneğin %60 + %40 = %100) toplanmaz. Tıpta ve hukukta Balthazard Formülü adı verilen özel bir hesaplama yöntemi kullanılır.
Bipolar veya Şizofreni hastalarının %90 oranına ulaşması genellikle tek bir tanı ile zor olabilir. Ancak hastanın ek rahatsızlıkları varsa şans artar.
Örnek Senaryo: Bir hastanın tedaviyle düzelmeyen Şizofreni tanısından dolayı %80 engel oranı aldığını varsayalım. Aynı hastada Tip 2 Diyabet (%20) ve Hipertansiyon (%10) da bulunsun.
- En yüksek oran (%80) alınır.
- Geriye kalan sağlamlık oranı (%20) üzerinden ikinci hastalığın oranı hesaplanır ve eklenir.
Bu formül sonucunda toplam engel oranı %90’ı geçerse, hasta ÖTV muafiyet hakkı kazanır. Bu nedenle sağlık kuruluna başvururken hastanın sahip olduğu tüm rahatsızlıkların (göz, kulak, dahiliye, fizik tedavi vb.) belirtilmesi ve belgelenmesi hayati önem taşır.
Sağlık Kurulu Raporu Alma Süreci
Rapor süreci, tam teşekküllü bir devlet hastanesinde veya yetkili üniversite/eğitim araştırma merkezlerinde yürütülür.
1. Başvuru
Hasta veya vasisi, hastanenin sağlık kurulu birimine başvurur. Başvuru sırasında "ÖTV muafiyeti değerlendirilmesi" talebi açıkça belirtilmelidir.
2. Muayene
Hasta, ilgili tüm poliklinikleri (Psikiyatri, Nöroloji, Dahiliye vb.) gezerek muayene olur. Psikiyatri hekimleri genellikle hastanın geçmiş epikriz raporlarını, kullandığı ilaç dökümlerini ve hastane yatış geçmişini incelemek ister. Bu belgelerin yanınızda hazır bulunması süreci hızlandırır.
3. Heyet Değerlendirmesi
Muayeneler bittikten sonra hasta, heyet karşısına çıkar. Heyet, tüm bulguları birleştirerek nihai oranı belirler.
4. Raporun İbaresi
Raporda sadece oranın %90 olması yetmeyebilir. Raporun açıklama kısmında veya kullanım amacı bölümünde "ÖTV istisnasından faydalanabilir" ibaresinin bulunması işlemleri kolaylaştırır. Ayrıca raporun "Sürekli" mi yoksa "Süreli" mi olduğu da önemlidir.
Mahkeme ve Vasi Kararı: Zihinsel Rahatsızlıkların En Önemli Detayı
Bipolar ve Şizofreni gibi ayırt etme gücünü etkileyebilecek rahatsızlıklarda, %90 üzeri rapor almak sürecin sadece ilk adımıdır. İşin hukuki boyutu burada devreye girer.
Türk Medeni Kanunu’na göre, akıl hastalığı veya akıl zayıflığı nedeniyle işlerini göremeyen veya korunması gereken kişiler için Vasi (Yasal Temsilci) atanması gerekir. %90 ve üzeri rapor alan zihinsel/ruhsal engelli bireyler, noterlerde vekalet veremeyecek durumda kabul edilebilirler.
Araç Alımı İçin Ek Mahkeme Kararı
Hastanın vasisi (genellikle eş, anne, baba veya çocuk), vasi atandıktan sonra doğrudan gidip araç alamaz. Sulh Hukuk Mahkemesi’nden "Araç Alımına İzin Verilmesi" talepli ek bir karar çıkartılması şarttır.
Hakim, bu talebi değerlendirirken şunlara bakar:
- Alınacak aracın engelli bireyin yararına olup olmadığına.
- Aracın bedelinin engellinin mal varlığından mı yoksa vasinin kendi cebinden mi karşılanacağına.
Dikkat: Eğer araç bedeli engelli bireyin hesabından ödenecekse mahkemeler genellikle sorun çıkarmaz. Ancak parayı vasi ödeyecekse, hakim "İleride bu araç üzerinde engellinin hakkı doğar, vasi kendi parasıyla alsa bile araç engellinin olur" uyarısını yaparak kararı onaylar. Bazı durumlarda hakimler, engellinin borçlandırılmasını istemediği için kredi kullanımına izin vermeyebilir. Nakit alım her zaman daha kolay onaylanır.
Araç Alımında Hangi Modeller Tercih Edilebilir?
ÖTV muafiyetinde her yıl güncellenen bir "üst limit" bulunmaktadır. Bipolar veya Şizofreni hastası adına alınacak aracın, vergiler dahil satış fiyatının devletin belirlediği bu limiti aşmaması gerekir.
- Motor Hacmi: Genellikle 1.600 cc altındaki binek otomobiller tercih edilir. Elektrikli araçlarda motor gücü sınırlamaları farklılık gösterebilir.
- Segment: Limit dahilinde kaldığı sürece SUV, Sedan veya Hatchback kasa tipleri alınabilir.
- Yerli/İthal: Yerli üretim veya ithal araç ayrımı yoktur, önemli olan fiyat limitidir.
Aracı Kimler Kullanabilir?
Psikiyatrik rahatsızlığı nedeniyle %90 ve üzeri raporla alınan araçlarda, hastanın kendisinin araç kullanması (ehliyeti olsa bile) genellikle mümkün değildir veya riskli kabul edilir. Özellikle vasi atanan durumlarda, hastanın ehliyeti Emniyet tarafından iptal edilebilir veya askıya alınabilir.
Bu araçları:
- Engelli kişinin eşi,
- Çocukları,
- Anne ve babası,
- Kardeşleri,
- Noterce düzenlenmiş iş akdine bağlı olarak istihdam edilen şoförler kullanabilir.
Yasal düzenlemeler zamanla esneklik gösterebilse de, temel kural aracın engelli bireyin ulaşım ihtiyacı için tahsis edilmiş olmasıdır. Aracın ticari amaçla kullanılması veya engelli bireyle hiç ilgisi olmayan kişilerce sürekli kullanılması, tespit edildiği takdirde cezai yaptırım ve verginin geri talep edilmesi riskini doğurur.
5 Yıl Kuralı ve Satış Yasağı
ÖTV muafiyetiyle alınan araçlar, tescil tarihinden itibaren 5 yıl boyunca satılamaz veya devredilemez.
- Erken Satış: Eğer 5 yıl dolmadan araç satılmak istenirse, alırken ödenmeyen ÖTV tutarı devlete geri ödenmek zorundadır.
- 5 Yıl Sonra: Süre dolduğunda araç, herhangi bir vergi ödemesi yapılmaksızın serbestçe satılabilir ve engelli birey adına (raporu geçerliyse) tekrar yeni bir ÖTV muafiyetli araç alınabilir.
- Miras Durumu: Allah gecinden versin, 5 yıl dolmadan engelli bireyin vefat etmesi durumunda, araç mirasçılara intikal eder. Mirasçılar aracı üzerlerine alırken ÖTV ödemezler. Ancak mirasçılar aracı satmak isterlerse durum değişebilir; bu konuda güncel vergi dairesi görüşlerini (özelge) takip etmek gerekir.
Sıkça Yapılan Hatalar ve Öneriler
Bu süreçte ailelerin en sık yaptığı hatalar ve çözüm önerileri şunlardır:
1. Raporun Süresine Dikkat Etmemek
Eğer rapor "Süreli" (örneğin 1 yıl veya 2 yıl) ise, Maliye Bakanlığı veya Vergi Daireleri, rapor süresinin bitimine az bir zaman kala (genellikle son 6 ay) işlem yapmayabilir. Süreli raporlarda aracın alınması, rapor yenilenmezse ÖTV'nin geri istenmesine yol açmaz ancak raporun yenilenmesi, hastanın diğer sosyal hakları için önemlidir.
2. Vasi Kararını Geciktirmek
Araç bayisinde pazarlık yapıp kaporayı verdikten sonra vasi kararı çıkarmaya çalışmak büyük bir hatadır. Mahkeme süreçleri aylar sürebilir. Bu nedenle önce rapor, sonra vasi ve ek karar (araç alım izni), en son araç pazarlığı yapılmalıdır.
3. Hastalığın Niteliğini Göz Ardı Etmek
Bazen aileler, %45-50 gibi oranlarla ÖTV indirimi alabileceklerini düşünürler. Psikiyatrik hastalıklarda %90 altı oranın ÖTV'de bir karşılığı yoktur. Boş yere bürokratik işlemlerle zaman kaybedilmemelidir.
4. Ehliyet Karmaşası
Bipolar bozukluğu remisyonda (iyileşme dönemi) olan ve %90 altı raporu olan bireyler normal ehliyet alıp araç kullanabilir. Ancak %90 üzeri raporla ÖTV'siz araç alındığında, hasta adına tescil edilen bu aracı hastanın kendisinin kullanması yasal ve tıbbi açıdan çelişkili bir durum yaratır.
Sabır ve Doğru Bilgiyle Hakkınızı Arayın
Bipolar bozukluk ve Şizofreni hastaları için ÖTV muafiyet süreci, ortopedik engellilere göre daha fazla bürokrasi içerebilir. Rapor oranlarının yüksek olması zorunluluğu ve vasi tayini gibi hukuki süreçler aileleri yorabilir. Ancak, devletin sağladığı bu imkan, hastanın hastane kontrollerine gidiş gelişlerinde ve sosyal hayata katılımında büyük bir konfor sağlar.
Süreci yönetirken aceleci davranmamak, raporları tam teşekküllü yetkili hastanelerden eksiksiz almak ve mahkeme süreçlerini bir avukat danışmanlığında veya adliye kalemlerinden bilgi alarak yürütmek en sağlıklı yoldur. Unutmayın, bu bir ayrıcalık değil, yasalarla güvence altına alınmış bir haktır. Şartları taşıyorsanız, bu hakkı kullanmaktan çekinmeyin.
Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
Bipolar hastasıyım, %40 raporum var, araç alabilir miyim? Hayır, psikiyatrik rahatsızlıklarda ÖTV muafiyeti için rapor oranının %90 ve üzeri olması gerekmektedir. %40 rapor ile engelli kimlik kartı ve diğer haklardan yararlanabilirsiniz ancak ÖTV indirimi alamazsınız.
Şizofreni hastası babamın üzerine araç alırsak o kullanabilir mi? Genellikle hayır. %90 üzeri raporla alınan araçlarda, kişinin zihinsel yetileri araç kullanmaya engel teşkil edebileceğinden, aracı yakınlarının kullanması beklenir. Ayrıca ilaç kullanımı refleksleri etkileyebileceğinden bu durum trafik güvenliği açısından da risklidir.
Rapor sürem bittiğinde aracı geri mi alıyorlar? Hayır. Aracı aldıktan sonra rapor süreniz bitse bile araç sizde kalır ve ÖTV geri istenmez. Ancak 5 yıl dolduktan sonra yeni bir araç almak isterseniz, o günün tarihinde geçerli yeni bir rapora ihtiyacınız olacaktır.
Vasi kararı olmadan noterden vekaletle araç alabilir miyiz? Eğer raporda "Zihinsel" kutucuğu işaretliyse veya teşhis Bipolar/Şizofreni gibi ayırt etme gücünü etkileyen bir hastalıksa, noterler genellikle vekaletname vermeyi reddeder ve sizi Sulh Hukuk Mahkemesi'ne vasi tayini için yönlendirir.
Hangi hastanelerden rapor alabilirim? Sağlık Bakanlığı tarafından yetkilendirilmiş Devlet Hastaneleri, Eğitim ve Araştırma Hastaneleri veya Üniversite Hastaneleri'nin sağlık kurullarından rapor alabilirsiniz. Özel hastane raporları ÖTV muafiyetinde geçerli değildir.
Araç alımında KDV indirimi de var mı? Hayır, engelli araç alımında sadece ÖTV (Özel Tüketim Vergisi) muafiyeti vardır. KDV (%20) ödenmeye devam edilir. Ancak ÖTV düştüğü için KDV matrahı da düşer ve toplam fiyatta ciddi bir indirim sağlanmış olur.
İkinci el araçlarda indirim var mı? Hayır, ÖTV muafiyeti sadece "ilk iktisap" yani sıfır kilometre araç alımlarında geçerlidir. İkinci el araç alımlarında herhangi bir vergi avantajı bulunmamaktadır.
Bu rehber, mevcut yasal düzenlemeler ışığında bilgilendirme amaçlı hazırlanmıştır. Mevzuat değişiklikleri ve kişisel durumunuzun detayları için vergi dairesine veya uzman bir hukukçuya danışmanız her zaman en doğru adımdır.
