Kapı çalıyor, kargocu elinde o beklediğiniz paketi uzatıyor. Paketi açarken kalbiniz hızlanıyor, içinizde tarifsiz bir heyecan ve mutluluk dalgası yükseliyor. O an dünyadaki tüm dertleriniz, yalnızlığınız, stresiniz yok oluyor. Ama bu büyü ne kadar sürüyor? Yarım saat? Bir saat? Sonra o alınan eşya bir kenara atılıyor ve yerini derin bir boşluk, suçluluk ve "Ben bunu neden aldım?" sorusu alıyor. Ta ki bir sonraki siparişe kadar...
Modern dünyada "Alışveriş Terapisi" (Retail Therapy) diye şirin gösterilmeye çalışılan bu durum, aslında tıbbi literatürde Onyomani olarak bilinen ciddi bir dürtü kontrol bozukluğudur. Alkol veya kumar bağımlılığından beyin kimyası olarak hiçbir farkı yoktur. Kişi ihtiyacı olduğu için değil, duygusal boşluğunu doldurmak, kaygısını bastırmak veya o anlık "haz" (dopamin) patlamasını yaşamak için harcar.
Bu kapsamlı rehberde; masum bir "indirim takibi" ile "hastalık" arasındaki ince çizgiyi, beynimizin bizi nasıl kandırdığını ve cüzdanımızı olduğu kadar ruhumuzu da tüketen bu döngüden nasıl çıkacağımızı inceleyeceğiz.
Onyomani Nedir?
Alışveriş Bağımlılığı (Onyomani): Kişinin ihtiyacı olmadığı halde, bütçesini aşacak şekilde sürekli ve takıntılı bir biçimde alışveriş yapması, satın alma dürtüsüne engel olamaması durumudur. Satın alma eylemi bir ihtiyaç giderme aracı değil, olumsuz duygulardan (stres, üzüntü, yalnızlık) kaçış yolu olarak kullanılır. Sonrasında genellikle yoğun pişmanlık ve suçluluk duyulur.
1. "Sadece Seviyorum" mu, Yoksa "Bağımlı" mıyım?
Herkes alışveriş yapmayı sever. Yeni bir ayakkabı almak moral düzeltebilir. Ancak şu belirtiler varsa, durum "zevk" sınırını aşmış demektir:
- Etiketi Üzerinde Kıyafetler: Dolabınızda hiç giymediğiniz, etiketi duran, hatta poşetinden bile çıkarılmamış onlarca eşya var mı?
- Gizleme Davranışı: Aldıklarınızı eşinizden/ailenizden saklıyor, "Çok ucuzdu" veya "Eski bu" diye yalan söylüyor musunuz?
- Duygusal Tetiklenme: Üzgün, öfkeli veya yalnız hissettiğinizde ilk tepkiniz bir alışveriş uygulamasını açmak mı?
- Finansal Yıkım: Kredi kartı borçlarınız ödenemez hale geldiği halde harcamaya devam ediyor musunuz?
- Denetim Kaybı: "Bu ay sadece ihtiyacım olanı alacağım" deyip, ay sonunda yine kendinizi poşetlerin arasında buluyor musunuz?
2. Beynimizdeki Tuzak: "Dopamin Döngüsü"
Alışveriş bağımlılığı bir irade zayıflığı değil, bir beyin hastalığıdır. Siz "Sepete Ekle" butonuna bastığınızda veya kasada kredi kartınızı uzattığınızda, beyninizde Dopamin (Ödül hormonu) salgılanır. Bu, kısa süreli bir "kafası güzel olma" (high) halidir.
Ancak sorun şudur: Beyin bu seviyeye alışır. Bir süre sonra aynı hazzı almak için daha çok, daha sık ve daha pahalı şeyler almanız gerekir. Eşya eve gelip paket açıldığında dopamin düşer, gerçeklerle (borçlar ve boşluk hissi) yüzleşilir. Bu düşüş (crash), kişiyi tekrar alışveriş yapmaya iter. Bu, bir uyuşturucu bağımlısının kriz döngüsüyle birebir aynıdır.
3. Alışverişin Altındaki Gizli Nedenler
Kimse durup dururken bağımlı olmaz. Onyomani genellikle "buzdağının görünen kısmı"dır. Altta yatan asıl sebepler şunlar olabilir:
A. Bipolar Bozukluk (Manik Dönem)
Bipolar bozukluğun "Mani" veya "Hipomani" dönemlerinde kişi kendini çok güçlü, zengin ve enerjik hisseder. Sonucunu düşünmeden binlerce liralık harcamalar yapabilir, gereksiz yatırımlara girebilir. Bu durumda mutlaka bir psikiyatri randevusu alınmalı ve duygudurum dengeleyici tedaviler uygulanmalıdır.
B. Depresyon ve Özgüven Eksikliği
"Ben değersizim" inancına sahip kişiler, "değerli markalar" satın alarak kendi değerlerini artırmaya çalışırlar. Mağazadaki satış danışmanlarının ilgisi ("Size çok yakıştı hanımefendi/beyefendi"), kişinin yalnızlık hissini geçici olarak dindirir.
C. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite (DEHB)
DEHB olan yetişkinlerde "Dürtüsellik" (Impulsivity) ana belirtilerden biridir. Sonunu düşünmeden hareket etme, anlık hazza odaklanma, internette gezinirken bir anda kendini ödeme ekranında bulma sık görülür.
4. Modern Tuzaklar: Neden Duramıyoruz?
Teknoloji, bu bağımlılığı körüklemek için tasarlanmıştır:
- "Tek Tıkla Al": Düşünme payını (friksiyonu) ortadan kaldırır.
- Kişiselleştirilmiş Reklamlar: Sizin zaafınız olan ayakkabıyı tam da maaş gününüzde önünüze çıkarır.
- Fenomen Pazarlaması: "Bunu almazsan eksik kalırsın", "Herkes bunu kullanıyor" mesajıyla FOMO (Gelişmeleri Kaçırma Korkusu) yaratılır.
5. Tedavi: Cüzdanı ve Ruhu İyileştirmek
"Kredi kartını kesmek" geçici bir önlemdir. Kişi başka bir yolunu bulur. Kalıcı çözüm psikolojik tedavidir.
Adım 1: Farkındalık ve Kabullenme
"Benim bir sorunum var" demek, iyileşmenin yarısıdır. Borçlarınızla ve dolabınızdaki yığınla yüzleşin.
Adım 2: Psikiyatrik Destek
Eğer harcamalarınızın altında Bipolar Bozukluk, ağır Depresyon veya DEHB yatıyorsa, ilaç tedavisi olmadan irade ile durmak imkansız olabilir. Dürtü kontrolünü sağlayan ilaçlar için bir psikiyatri randevusu almanız hayati önem taşır.
Adım 3: Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)
Bir psikolog randevusu alarak başlayacağınız terapide şunlar çalışılır:
- Tetikleyicileri Bulmak: Sizi harcamaya iten duygu ne? (Öfke mi, yalnızlık mı?)
- Alternatif Davranış Geliştirmek: Canınız harcamak istediğinde beyni oyalayacak başka bir haz kaynağı (yürüyüş, hobi vb.) bulmak.
- İhtiyaç vs. İstek: Gerçek ihtiyaç ile anlık isteği ayırt etme becerisi kazanmak.
6. Sıkça Sorulan Sorular
Alışveriş bağımlılığı bir hastalık mıdır?
Evet, DSM-5 (Tanı el kitabı) içinde "Tanımlanmamış Dürtü Kontrol Bozuklukları" veya "Davranışsal Bağımlılıklar" kapsamında değerlendirilen klinik bir tablodur. Tedavi gerektirir.
Kendimi durdurmak için ne yapabilirim?
- 24 Saat Kuralı: Beğendiğiniz bir şeyi sepete atın ama "Satın Al"a basmak için 24 saat bekleyin. %80 ihtimalle ertesi gün o isteğin geçtiğini göreceksiniz.
- Kartları Silin: Tarayıcınızdan kayıtlı kredi kartı bilgilerini silin. Her seferinde numarayı girmek zorunda kalmak, size düşünmek için zaman kazandırır.
- Bültenlerden Çıkın: Size sürekli indirim maili atan markaların üyeliğinden çıkın.
Borç batağındayım, psikoloğa verecek param yok. Ne yapmalıyım?
Devlet hastanelerinin psikiyatri polikliniklerinden ücretsiz psikiyatri randevusu alabilirsiniz. Ayrıca Sosyal Hizmet merkezleri veya belediyelerin ücretsiz psikolojik danışmanlık birimleri de mevcuttur. Önemli olan ilk adımı atmaktır.
Eşimin alışveriş bağımlısı olduğunu nasıl anlarım?
Eve sürekli kargolar geliyorsa, harcamaları hakkında yalan söylüyorsa, kredi kartı ekstrelerini saklıyorsa ve bu konuyu açtığınızda aşırı öfkeli (savunmacı) tepkiler veriyorsa şüphelenebilirsiniz.
Boşluğu Eşyayla Dolduramazsınız
Hiçbir ayakkabı yalnızlığınızı, hiçbir son model telefon özgüven eksikliğinizi, hiçbir marka çanta çocukluk yaralarınızı iyileştirmez. Onlar sadece anlık bir pansumandır ve yara altında kanamaya devam eder.
Evinizi eşyalarla doldururken ruhunuzu boşaltmayın. Kendinize yapacağınız en büyük yatırım, o çantaya vereceğiniz para ile ruh sağlığınıza yatırım yapmaktır. Bir psikolog randevusu veya psikiyatri randevusu alarak, sizi tüketen bu döngüden çıkın. Mutluluk, satın alınan bir şey değil, hissedilen bir şeydir.
