Psikiyatride Kullanılan İlaçlar Nelerdir, Master Rehber

Giriş ve Çalışma Prensibi Psikiyatrik ilaçlar (psikotroplar), beyindeki nöronlar (sinir hücreleri) arasındaki iletişimi sağlayan kimyasal maddeler (nörotransmitterler) üzerinde etki gösterir. Serotonin (mutluluk), Dopamin (haz ve dikkat), Noradrenalin (enerji) ve GABA (sakinlik) gibi kimyasalların dengesini düzenleyerek ruhsal hastalıkları tedavi ederler.

⚠️ TIBBİ UYARI: Aşağıdaki bilgiler eğitim ve genel bilgilendirme amaçlıdır. Bu ilaçlar yalnızca bir psikiyatri uzmanı tarafından reçete edildiğinde ve doktor kontrolünde kullanılmalıdır. Dozajlar ve etkiler kişiden kişiye değişir.

ANTİDEPRESANLAR (Depresyon ve Kaygı İlaçları)

Halk arasında sadece "mutluluk hapı" olarak bilinseler de, bu ilaçlar kaygı bozuklukları, takıntı (OKB) ve ağrı tedavisinde de ilk seçenektir. Bağımlılık yapmazlar.

A. SEÇİCİ SEROTONİN GERİ ALIM İNHİBİTÖRLERİ (SSRI)

Günümüzde en sık reçete edilen, yan etki profili en güvenli gruptur.

1. Fluoksetin (Örn: Prozac, Zedprex)

1. Nedir?: Yarı ömrü (vücuttan atılma süresi) en uzun olan, en eski modern antidepresandır.
2. Ne İşe Yarar?: "Aktive edici" özelliği vardır; enerji verir, uykululuğu azaltır. Serotonin geri emilimini engelleyerek sinapslarda serotonin miktarını artırır.
3. Neye İyi Gelir?: Enerji azlığı ile giden Major Depresyon, Bulimia Nervoza (aşırı yeme), Adet öncesi gerginlik (PMDD).

2. Sertralin (Örn: Lustral, Selectra)

1. Nedir?: Serotonin etkisine ek olarak hafif düzeyde dopaminerjik etkisi de olan bir moleküldür.
2. Ne İşe Yarar?: Kaygıyı bastırma ve duygudurumu yükseltme konusunda dengelidir. Kalp hastalarında en güvenli seçeneklerden biridir.
3. Neye İyi Gelir?: Panik Bozukluk, Sosyal Fobi, Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB), OKB.

3. Essitalopram (Örn: Cipralex, Citoles)

1. Nedir?: SSRI grubunun "en saf" ve en seçici ilacıdır. İlaç etkileşimleri çok azdır.
2. Ne İşe Yarar?: Hızlı etki başlangıcı ve yüksek tolerabilite sağlar. Yaşlılarda ve çoklu ilaç kullananlarda sık tercih edilir.
3. Neye İyi Gelir?: Yaygın Anksiyete Bozukluğu, Panik Atak, Depresyon.

4. Paroksetin (Örn: Paxil, Paxera)

1. Nedir?: Grubun en güçlü anksiyolitik (kaygı giderici) ve antikolinerjik etkisine sahip üyesidir.
2. Ne İşe Yarar?: Çok güçlü bir sakinleştiricidir ancak kilo aldırma ve cinsel yan etki riski diğerlerine göre bir tık yüksektir. Aniden bırakıldığında çekilme belirtileri yapabilir.
3. Neye İyi Gelir?: Şiddetli anksiyete, Sosyal Fobi (Çekingenliği kırmada etkilidir), OKB.

5. Fluvoksamin (Örn: Faverin)

1. Nedir?: "Takıntı" konusunda uzmanlaşmış, sedatif (sakinleştirici) özelliği belirgin bir SSRI'dır.
2. Ne İşe Yarar?: Sigma-1 reseptörleri üzerinden nöroprotektif (hücre koruyucu) etki gösterir. Zihni susturamayan hastalarda etkilidir.
3. Neye İyi Gelir?: Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB), Sosyal Fobi.

B. SNRI (SEROTONİN VE NORADRENALİN GERİ ALIM İNHİBİTÖRLERİ)

Hem serotonin (mutluluk) hem noradrenalin (enerji/dikkat) üzerinden etki ederler.

6. Venlafabiksin (Örn: Efexor, Venegis)

1. Nedir?: Doza bağımlı etki gösterir. Düşük dozda SSRI, yüksek dozda SNRI gibidir.
2. Ne İşe Yarar?: Motivasyon düşüklüğü ve ağır melankolik depresyonda beyni "ayağa kaldırır".
3. Neye İyi Gelir?: Ağır depresyon, odaklanma sorunları, Yaygın Anksiyete.

7. Duloksetin (Örn: Cymbalta, Duxet)

1. Nedir?: Hem ruhsal hem de fiziksel ağrı yollarında etkilidir.
2. Ne İşe Yarar?: Depresyonu tedavi ederken kronik ağrı eşiğini yükseltir.
3. Neye İyi Gelir?: Depresyon, Fibromiyalji, Diyabetik nöropati (sinir ucu iltihabı ağrıları).

C. NDRI VE NaSSA (FARKLI MEKANİZMALI İLAÇLAR)

8. Bupropion (Örn: Wellbutrin, Zyban)

1. Nedir?: Serotonin üzerinden etki etmeyen (Dopamin ve Noradrenalin etkili) nadir antidepresandır.
2. Ne İşe Yarar?: Enerji verir, dikkati artırır, cinsel isteksizlik yapmaz. İştahı baskılayabilir.
3. Neye İyi Gelir?: Mevsimsel depresyon, Sigara bırakma tedavisi, DEHB (yardımcı olarak).

9. Mirtazapin (Örn: Remeron, Redepra)

1. Nedir?: NaSSA grubundadır. Güçlü antihistaminik etkisi vardır.
2. Ne İşe Yarar?: Hızla uyku yapar ve iştah açar. Mide bulantısını keser. Akşamları alınır.
3. Neye İyi Gelir?: Uykusuzluk ve iştahsızlık (kilo kaybı) ile giden depresyonlar.

D. TRİSİKLİK ANTİDEPRESANLAR (ESKİ KUŞAK)

Eski ama etkisi çok güçlü ilaçlardır.

10. Klomipramin (Örn: Anafranil)

1. Nedir?: Serotonin üzerindeki etkisi en güçlü ilaçlardan biridir.
2. Ne İşe Yarar?: Beyindeki obsesyon (takıntı) döngüsünü kırmada altın standarttır.
3. Neye İyi Gelir?: Dirençli OKB, Panik Bozukluk.

11. Amitriptilin (Örn: Laroxyl)

1. Nedir?: Güçlü sedatif etkisi olan eski bir ajandır.
2. Ne İşe Yarar?: Depresyondan ziyade günümüzde ağrı kesici ve uyku düzenleyici olarak düşük dozda kullanılır.
3. Neye İyi Gelir?: Migren profilaksisi, Kronik ağrılar, Fibromiyalji.

E. YENİ NESİL MULTİMODAL İLAÇLAR

12. Vortioksetin (Örn: Brintellix)

1. Nedir?: Sadece taşıyıcıları değil, reseptörleri de modüle eden "akıllı" ilaçtır.
2. Ne İşe Yarar?: Depresyonu tedavi ederken bilişsel fonksiyonları (hafıza, dikkat) iyileştirir.
3. Neye İyi Gelir?: Çalışan ve zihinsel performans gerektiren işler yapan depresyon hastaları.

13. Agomelatin (Örn: Valdoxan)

1. Nedir?: Melatonin reseptör agonistidir.
2. Ne İşe Yarar?: Uyku ritmini (sirkadiyen ritim) düzenleyerek depresyonu tedavi eder. Kilo ve cinsel yan etkisi yoktur.
3. Neye İyi Gelir?: Uyku bozukluğu ile giden depresyon.

ANTİPSİKOTİKLER (Şizofreni ve Bipolar İlaçları)

Dopamin reseptörlerini düzenleyerek gerçeklik algısını onarırlar. Sadece psikozda değil, duygu durum dengelemede de kullanılırlar.

A. İKİNCİ KUŞAK (ATİPİK) ANTİPSİKOTİKLER

Yan etkileri (kasılma vb.) daha azdır.

1. Ketiapin (Örn: Seroquel, Cedrina)

1. Nedir?: "Joker" ilaçtır. Doza göre uyku ilacı, antidepresan veya antipsikotik olarak çalışır.
2. Neye İyi Gelir?: Bipolar bozukluk, Uykusuzluk, Şizofreni.

2. Olanzapin (Örn: Zyprexa, Rexapin)

1. Nedir?: Çok güçlü bir antimanik ve antipsikotiktir.
2. Ne İşe Yarar?: Manik atağı hızla durdurur, iştahı açar ve uyku verir.
3. Neye İyi Gelir?: Şizofreni, Bipolar Manik Atak, Kilo kaybı olan hastalar.

3. Risperidon (Örn: Risperdal)

1. Nedir?: Dopamine sıkı bağlanan güçlü bir ajandır.
2. Ne İşe Yarar?: Sanrı ve halüsinasyonları hızla bastırır. Prolaktin hormonunu yükseltebilir.
3. Neye İyi Gelir?: Şizofreni, Otizmde öfke kontrolü, Yaşlılarda ajitasyon.

4. Aripiprazol (Örn: Abilify, Abizol)

1. Nedir?: Dopamin parsiyel agonistidir. Dopamini dengeler (çoksa azaltır, azsa artırır).
2. Ne İşe Yarar?: Enerji verir, uyku yapmaz. Kilo aldırma riski düşüktür.
3. Neye İyi Gelir?: Şizofreni, Bipolar Mani, Depresyonda ek tedavi (güçlendirme).

5. Paliperidon (Örn: Invega, Trevicta)

1. Nedir?: Risperidon'un aktif metabolitidir. Karaciğere dokunmaz.
2. Ne İşe Yarar?: OROS teknolojisi ile 24 saat sabit salınım yapar.
3. Neye İyi Gelir?: Şizoaffektif Bozukluk, Şizofreni.

6. Klozapin (Örn: Leponex)

1. Nedir?: Psikiyatrinin "altın standardı" ancak son çare ilacıdır.
2. Ne İşe Yarar?: Dirençli vakalarda beyni yeniden yapılandırır. Kan sayımı takibi şarttır.
3. Neye İyi Gelir?: Tedaviye dirençli Şizofreni, İntihar riskini azaltma.

B. BİRİNCİ KUŞAK (TİPİK) VE DEPO İĞNELER

1. Haloperidol (Norodol): Acil durumlarda saldırganlığı ve akut psikozu kesmek için kullanılır.
2. Zuklopentiksol (Clopixol): Çok güçlü sakinleştiricidir. Depo iğne formu agresif hastalarda kullanılır.
3. Paliperidon Palmitat (Xeplion/Trevicta): Ayda bir veya 3 ayda bir yapılan, hasta uyumunu artıran iğnelerdir.

DUYGUDURUM DENGELEYİCİLER (Mood Stabilizers)

Bipolar bozuklukta "terazi" görevi görerek maniyi ve depresyonu önlerler.

1. Lityum (Örn: Lithuril)

1. Nedir?: Doğal bir tuzdur. Antimanik etkisi en kanıtlanmış ilaçtır.
2. Ne İşe Yarar?: Nöronları korur, intihar riskini düşürür. Kan düzeyi takibi gerektirir.
3. Neye İyi Gelir?: Klasik Bipolar Bozukluk, Mani.

2. Valproik Asit (Örn: Depakin)

1. Nedir?: Epilepsi ilacıdır ancak bipolar bozuklukta çok etkilidir.
2. Ne İşe Yarar?: Beyindeki elektriksel aktiviteyi sakinleştirir.
3. Neye İyi Gelir?: Öfkeli/İrritabl Mani, Hızlı döngülü bipolar bozukluk.
4. Uyarı: Genç kadınlarda polikistik over riski nedeniyle dikkatli kullanılır.

3. Lamotrijin (Örn: Lamictal)

1. Nedir?: Depresyon önleyici etkisi baskın olan bir duygudurum dengeleyicidir.
2. Neye İyi Gelir?: Bipolar Depresyon ataklarını önleme.

ANKSİYOLİTİKLER (Yeşil Reçete)

Benzodiazepin grubudur. GABA üzerinden anında etki ederler ancak bağımlılık riskleri vardır.

1. Alprazolam (Xanax): Hızlı başlar, hızlı biter. Panik atak krizlerinde dil altı kullanılabilir.
2. Lorazepam (Ativan): Kas gevşetir, sakinleştirir. Acil servislerde sık kullanılır.
3. Diazepam (Diazem, Nervium): Uzun etkilidir. Kas spazmlarında ve alkol yoksunluğunda kullanılır.
4. Klonazepam (Rivotril): Hem epilepsi hem kaygı için kullanılır. Etkisi uzundur, Xanax'a göre daha stabil bir rahatlama sağlar.

DİKKAT EKSİKLİĞİ (DEHB) İLAÇLARI

Dopamin ve noradrenalini artırarak beynin "fren" merkezini (frontal korteks) çalıştırırlar.

A. PSİKOSTİMÜLANLAR (Kırmızı Reçete)

1. Ritalin: Kısa etkilidir (3-4 saat).
2. Concerta: Uzun etkilidir (10-12 saat). Sabah tek doz alınır, gün boyu dikkati tutar.
3. Medikinet: Kapsül formundadır, etkisi 6-8 saattir.

B. STİMÜLAN OLMAYANLAR

1. Atomoksetin (Strattera): Kırmızı reçeteli değildir. Antidepresan benzeri mekanizmayla 2-3 haftada etki eder. Bağımlılık yapmaz.

DİĞER ÖZEL İLAÇLAR (Demans ve Bağımlılık)

1. Donepezil (Aricept): Alzheimer hastalığında hafızayı korumaya yardımcı olur (Asetilkolin artırıcı).
2. Memantin (Ebixa): İleri evre demans hastalarında günlük yaşam becerilerini korur.
3. Disülfiram (Antabus): Alkol ile alındığında hastayı kötü yaparak (kusma vb.) alkolden tiksindiren şartlandırma ilacıdır.
4. Naltrekson (Ethylex): Alkol ve madde isteğini (aşerme) azaltan, haz almayı engelleyen ilaçtır.

SIK SORULAN SORULAR

1. İlaçlar ne zaman etki eder?
2. Kaygı gidericiler ve uyarıcılar: 30-60 dakika.
3. Antidepresanlar ve Duygudurum Dengeleyiciler: 2-3 hafta (Tam etki 6-8 hafta).
4. Kilo aldırır mı?
5. Bazı antipsikotikler (Olanzapin) ve eski antidepresanlar iştah açabilir. Ancak Bupropion, Fluoksetin gibi iştahı etkilemeyen veya azaltan seçenekler de mevcuttur.
6. Ömür boyu mu kullanacağım?
7. Genellikle hayır. İlk depresyon atağında tedavi 6-12 ay sürer. Ancak Bipolar Bozukluk ve Şizofreni gibi durumlarda koruyucu tedavi yıllarca sürebilir.

Psikiyatrik ilaçlar, ne "mutluluk hapı"dır ne de insanı duygusuzlaştıran "kimyasal deli gömlekleri"dir. Bu ilaçlar, modern tıbbın insan zihnine sunduğu, biyolojik dengesizlikleri onaran hassas teknolojik araçlardır.

Unutulmamalıdır ki, zihin ve beden birbirinden ayrı yapılar değildir. Nasıl ki diyabet hastasının insüline, hipertansiyon hastasının tansiyon ilacına ihtiyacı varsa; nörotransmitter dengesi bozulan bir beynin de dışarıdan desteğe ihtiyacı olabilir. Bu bir irade zayıflığı veya karakter eksikliği değil, tıbbi bir durumdur.

İyileşme denklemi genellikle şöyledir:

İlaç Tedavisi + Psikoterapi + Yaşam Tarzı Değişiklikleri = Tam İyileşme

İlaçlar, bataklığı kurutmak için zemini hazırlar; psikoterapi ise o zemine sağlam bir bina inşa etmenizi sağlar. Biri olmadan diğeri bazen eksik kalabilir.

Bu rehberde okuduğunuz yüzlerce molekül, milyonlarca insanın hayatına dokunmuş, intiharı önlemiş, aileleri bir arada tutmuş ve kişilerin potansiyellerini yeniden keşfetmelerini sağlamıştır.

Eğer siz veya bir yakınınız ilaç kullanma konusunda tereddüt yaşıyorsa, şunu hatırlayın: En iyi ilaç, doğru zamanda, doğru dozda ve uzman bir hekim kontrolünde alınan ilaçtır.

Karanlıkta yolunuzu bulmaya çalışmak yerine, bilimin sunduğu ışığı kullanmaktan çekinmeyin.

Sağlıklı günler dileriz.