Psikiyatri İlaçları İsimleri Nelerdir? A'dan Z'ye Ruh Sağlığı İlaçları ve Kullanım Rehberi

Ruh sağlığı, en az beden sağlığı kadar hayati bir öneme sahiptir ve modern tıbbın gelişmesiyle birlikte, zihinsel süreçlerimizi düzenleyen ilaçlar da hayatımızın bir parçası haline gelmiştir. Bir psikiyatri kliniğinden elinde reçeteyle çıkan bir hasta veya yakını, kağıtta yazan (veya e-reçete sisteminde gördüğü) o karmaşık, Latince kökenli ilaç isimlerinin ne anlama geldiğini merak eder. "Doktor bana Lustral verdi, komşum Prozac kullanıyor, farkı ne?", "Xanax ile Cipralex aynı şey mi?", "Neden bana şizofreni ilacı (antipsikotik) yazıldı, ben depresyonda değil miyim?" gibi sorular, zihinleri kurcalar. İnternet arama motorlarında "Psikiyatri ilaçları isimleri nelerdir?" sorgusunun bu kadar popüler olmasının sebebi, hastaların vücutlarına giren kimyasalı tanıma arzusudur.

Bu kapsamlı rehberde; Türkiye'de eczanelerde bulunan en popüler psikiyatrik ilaçları gruplarına göre ayıracak, marka isimleri ile etken maddeleri arasındaki ilişkiyi açıklayacak, hangi ilacın hangi "kutuya" (kırmızı, yeşil, normal reçete) girdiğini ve temel kullanım amaçlarını bilimsel veriler ışığında inceleyeceğiz. Amacımız size ilaç tavsiye etmek değil, reçetenizdeki o yabancı isimlerin dilini çözmenize yardımcı olmaktır.

Psikiyatrik İlaçların Sınıflandırılması: İlaçların Dünyası

Psikiyatri ilaçları (Psikotroplar), beyindeki kimyasal haberciler (nörotransmitterler) üzerinde yaptıkları etkiye göre 5 ana gruba ayrılır. Bir ilacın ismini bilmek yetmez, hangi takımda oynadığını bilmek gerekir.

1. Antidepresanlar: Depresyon ve kaygı (anksiyete) tedavisinde kullanılırlar. (En kalabalık grup).
2. Anksiyolitikler (Sakinleştiriciler): Hızlı etki eden, kaygıyı anında kesen ama bağımlılık riski olanlar.
3. Antipsikotikler (Nöroleptikler): Şizofreni, bipolar bozukluk ve dirençli depresyonda kullanılırlar.
4. Duygu Durum Dengeleyiciler: İki uçlu bozuklukta (Bipolar) ruh halini sabitleyenler.
5. Psikostimülanlar (Dikkat İlaçları): DEHB (Dikkat Eksikliği) tedavisinde kullanılan kırmızı reçeteli ilaçlar.

Şimdi bu grupları ve içindeki en meşhur ilaç isimlerini tek tek inceleyelim.

1. Antidepresanlar: Sadece Depresyon İçin Değil

Bu grup, psikiyatrinin en çok reçete edilen grubudur. İsimleri halk arasında ezbere bilinir. Sadece depresyonda değil; panik atak, takıntı hastalığı (OKB), sosyal fobi ve ağrı tedavisinde de kullanılırlar.

A. SSRI Grubu (Mutluluk Dengeleyiciler)

Yan etkisi en az olan, en güvenli ve en popüler gruptur.

1. Prozac (Etken Madde: Fluoksetin): Antidepresanların "atası" sayılır. Enerji verici, iştah kapatıcı etkisiyle bilinir. Türkiye'de Zedprex, Fulsac, Florak gibi muadilleri vardır.
2. Lustral (Etken Madde: Sertralin): Dünyanın en çok kullanılan ilaçlarından biridir. Kalp hastalarında güvenlidir, takıntılara (OKB) çok iyi gelir. Türkiye'de Selectra, Misol, Seralin isimleriyle de satılır.
3. Cipralex (Etken Madde: Essitalopram): Yan etkisi en düşük, "en temiz" ilaç olarak bilinir. Panik atakta altın standarttır. Türkiye'de Citoles, Eslorex, Esram, Secita gibi pek çok yerli üretimi vardır. Hepsi aynı moleküldür.
4. Paxil (Etken Madde: Paroksetin): Sosyal fobide ve şiddetli kaygıda çok etkilidir ancak kilo aldırma ve uyku yapma potansiyeli yüksektir. Muadilleri: Paxera.

B. SNRI Grubu (Güçlendirilmiş Etki)

Serotonine ek olarak Noradrenalin'i de artırırlar. Enerji düşüklüğü ve bedensel ağrıları olanlarda tercih edilirler.

1. Efexor (Etken Madde: Venlafaksin): "Roket yakıtı" benzetmesi yapılır. Ağır depresyonda çok etkilidir. Doz atlanırsa şiddetli baş dönmesi yapar. Muadilleri: Venegis, Sulinex.
2. Cymbalta (Etken Madde: Duloksetin): Depresyonla birlikte görülen kronik ağrılarda (fibromiyalji), diyabetik nöropatide çok etkilidir. Muadilleri: Duxet, Dyloxia, Zedpre.

C. Diğerleri (Atipik Olanlar)

1. Wellbutrin (Etken Madde: Bupropion): Cinsel isteksizlik yapmayan, kilo verdiren, sigara bıraktıran tek antidepresandır. Enerji verir ama kaygılı hastalarda sinir yapabilir.
2. Remeron (Etken Madde: Mirtazapin): Çok güçlü uyku ve iştah açıcı etkisi vardır. Zayıf ve uykusuz hastalar için "kurtarıcı"dır. Muadilleri: Redepra, Mirtaron.

2. Anksiyolitikler: Yeşil Reçeteli "Acil Durum" İlaçları

Bu ilaçlar eczaneden reçetesiz veya normal reçeteyle alınamaz. Mutlaka "Yeşil Reçete" gerekir. Çünkü beyindeki fren mekanizmasını (GABA) devreye sokarak anında rahatlama sağlarlar ancak bağımlılık yapma riskleri vardır. Tedavi edici değil, semptom gidericidirler.

1. Xanax (Etken Madde: Alprazolam): En meşhur panik atak ilacıdır. Dil altı alındığında 15 dakikada etki eder. Ancak çok çabuk tolerans gelişir (aynı etki için dozu artırmak gerekir). Kısa süreli kullanılmalıdır.
2. Diazem / Nervium (Etken Madde: Diazepam): Kas gevşetici ve sakinleştirici etkisi çok güçlüdür. Acillerde "sakinleştirici iğne" olarak bilinen ilaç genellikle budur.
3. Rivotril (Etken Madde: Klonazepam): Etkisi Xanax'tan daha uzun sürer. Epilepsi (sara) nöbetlerinde ve huzursuz bacak sendromunda da kullanılır.
4. Ativan (Etken Madde: Lorazepam): Özellikle yaşlılarda ve karaciğer sorunu olanlarda tercih edilen, vücuttan atılımı daha güvenli olan bir sakinleştiricidir.

3. Antipsikotikler: Sadece "Deli Hapı" Değildir

İsimlerinde "psikotik" geçtiği için hastaların en çok korktuğu ve reçetede görünce "Doktor bey ben şizofren miyim, neden bunu verdiniz?" diye sorduğu ilaçlardır. Gerçek: Bu ilaçlar evet, şizofrenide kullanılır. AMA düşük dozlarda uykusuzluk, dirençli depresyon, takıntı (OKB) ve aşırı kaygı durumlarında antidepresanları güçlendirmek için de çok sık kullanılırlar. Yani bu ilacı kullanmanız şizofren olduğunuz anlamına gelmez.

1. Seroquel (Etken Madde: Ketiapin): Düşük dozda (25-50 mg) mükemmel bir uyku ilacıdır. Yüksek dozda (300-600 mg) bipolar ve şizofreni ilacıdır. Muadilleri: Cedrina, Gyrex, Ketiol.
2. Zyprexa (Etken Madde: Olanzapin): Çok güçlü bir sakinleştiricidir. İştahı çok açar ve kilo aldırır. Zayıf ve iştahsız hastalarda bu yan etki avantaja çevrilebilir. Muadilleri: Rexapin, Olfrex.
3. Risperdal (Etken Madde: Risperidon): Özellikle yaşlılarda görülen huzursuzlukta veya çocuklardaki davranış problemlerinde (otizmde öfke kontrolü) sıkça kullanılır. Süt hormonu (prolaktin) yükselmesi yapabilir.
4. Abilify (Etken Madde: Aripiprazol): "Dopamin dengeleyici" olarak bilinir. Enerji verir, kilo aldırma riski diğerlerine göre daha azdır. Depresyon tedavisinde ek ilaç olarak çok popülerdir. Muadilleri: Abizol, Arifay.

4. Duygu Durum Dengeleyiciler: Bipoların Çapaları

Bipolar Bozukluk (Manik Depresif) hastalarında, kişinin ne çok uçmasını (mani) ne de dibe çökmesini (depresyon) engelleyen, onu ortada tutan ilaçlardır.

1. Lithuril (Etken Madde: Lityum): Psikiyatrinin en eski ve en doğal ilacıdır (bir tuzdur). İntiharı önleyici etkisi kanıtlanmış tek ilaçtır. Kullanırken düzenli kan tahlili şarttır çünkü zehirleme riski vardır.
2. Depakin (Etken Madde: Valproik Asit): Aslında bir epilepsi (sara) ilacıdır ama bipolar bozuklukta duygu durumunu mükemmel dengeler. Saç dökülmesi ve kilo alımı yapabilir. Kadınlarda polikistik over riskine dikkat edilmelidir.
3. Lamictal (Etken Madde: Lamotrigine): Bipoların "depresyon" ucunu korumada çok etkilidir. Ciddi cilt döküntüsü yapabileceği için çok yavaş doz artırılır.

5. Psikostimülanlar: Kırmızı Reçeteli Dikkat İlaçları

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tedavisinde kullanılan, beyindeki dopamini artıran ilaçlardır. Kötüye kullanım riski (öğrencilerin sınav için kullanması vb.) olduğu için devlet tarafından çok sıkı denetlenir, "Kırmızı Reçete" ile satılır.

1. Ritalin (Etken Madde: Metilfenidat): Kısa etkilidir (3-4 saat). Günde birkaç kez alınır. DEHB tedavisinin klasik ilacıdır.
2. Concerta: Ritalin'in uzun etkili (12 saat) versiyonudur. Sabah bir tane alınır, bütün gün etki eder. Okul çağındaki çocuklar için idealdir.
3. Strattera (Etken Madde: Atomoksetin): Bu ilaç kırmızı reçeteli değildir, normal reçeteli bir DEHB ilacıdır. Bağımlılık yapmaz, etkisi hemen başlamaz (antidepresanlar gibi zamanla açılır).

Jenerik (Muadil) İlaç Nedir? "Orijinali Yoktu Bunu Verdiler"

Hastaların eczanede yaşadığı en büyük kafa karışıklığı budur. Reçetede "Cipralex" yazar, eczacı "Citoles" verir. Hasta "bana yan sanayi ilaç verdiler, iyileşmem" diye düşünür. Bilimsel Gerçek: İlaçların bir "Etken Maddesi" (işi yapan kimyasal), bir de "Ticari İsmi" (Markası) vardır. Cipralex ve Citoles'in ikisinin de içinde 10 mg Essitalopram vardır. Biyolojik olarak aynı işi yaparlar. Fark, sadece üreten firma ve kutunun rengidir. Biri Mercedes fabrikasında üretilen vida, diğeri BMW fabrikasında üretilen vidadır; ikisi de aynı deliğe uyar. Bu yüzden muadil ilaç kullanmaktan korkmayın, Türkiye ilaç sanayisi bu konuda Avrupa standartlarındadır ve denetlenmektedir.

Psikiyatrik İlaçlar Hakkında Genel Güvenlik Uyarıları

İsimlerini öğrendiğiniz bu ilaçları kullanırken hayati kurallar vardır:

1. Asla Komşu Tavsiyesiyle Kullanmayın: "Ayşe teyzeye Lustral iyi gelmiş" diye siz de Lustral içemezsiniz. Sizin genetiğiniz, karaciğer enzimleriniz farklıdır.
2. Aniden Bırakmayın: Özellikle Efexor ve Paxil gibi yarı ömrü kısa ilaçlar, bir gün bile içilmezse "beyin zapsı" denilen elektrik çarpması hissi yapar. Doktor kontrolünde azaltarak bırakılmalıdır.
3. Alkolle Karıştırmayın: Xanax gibi yeşil reçeteli ilaçlar alkolle alınırsa solunum durması yapabilir. Antidepresanlar alkolle alınırsa etkileri azalır, depresyon derinleşir.
4. Greyfurt Suyu: Bazı psikiyatrik ilaçlar (özellikle Karbamazepin, Diazepam, Sertralin) greyfurt suyu ile etkileşime girer ve kanda zehirli dozlara ulaşabilir.
5. Sabır: Antidepresanlar ağrı kesici değildir. Etkileri 4-6 haftada başlar. "3 gün içtim işe yaramadı" demek, fırına keki koyup 5 dakika sonra "pişmedi" diye çöpe atmaya benzer.

En Sık Sorulan Karşılaştırmalar

1. Prozac mı Lustral mı? Prozac daha enerji verici, iştah kapatıcıdır. Lustral daha sakinleştirici, takıntı gidericidir.
2. Xanax mı Cipralex mi? Elma ile armut gibidir. Xanax anlık söndürücüdür (tedavi etmez), Cipralex yangını çıkaran sebepleri tedavi eder. Biri anlık, biri ömürlüktür.
3. Ritalin zeka açar mı? Hayır, olmayan zekayı var etmez. Sadece var olan dikkati odaklar. DEHB hastası olmayanda kullanmak kaygı ve çarpıntı yapar.

İsimler Değil, İşlevler Önemli

Bu rehberde onlarca ilaç ismi saydık. Ancak unutmamanız gereken en önemli şey şudur: İlaç, doktorun elindeki bir alettir. Usta bir hekim, en eski ilacı kullanarak harikalar yaratabilirken; yanlış bir elde en yeni, en pahalı ilaç bile işe yaramayabilir. Reçetenizde gördüğünüz isimlerden korkmayın. Eğer doktorunuz size bir antipsikotik (Seroquel gibi) yazdıysa, bu sizin gerçeklikle bağınızın koptuğunu değil; sadece uykuya dalmanız için biraz "dopamin frenine" ihtiyacınız olduğunu gösterir. İlaçlarınızı tanıyın, prospektüslerini (panik yapmadan) bilinçli okuyun ama tedavinin kaptanlığını her zaman psikiyatri uzmanınıza bırakın.